Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Γέννημα και θρέμμα της Αθήνας του Περικλή –με καταγωγή από τον αστικό δήμο Κυδαθήναιον–, ο Αριστοφάνης, ο διαπρεπέστερος κατά κοινή παραδοχή εκπρόσωπος της Αρχαίας ή Παλαιάς Κωμωδίας, έζησε ανάμεσα στο 445 π.Χ. και στη δεκαετία 390-380 π.Χ. Οι περίφημες κωμωδίες του τοποθετούνται ως επί το πλείστον σε μια εποχή όπου ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, σε συνδυασμό βεβαίως με εσωτερικές αδυναμίες, έκανε να τρίζουν οι αρμοί της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Διατηρώντας μια στενή, ζωντανή σχέση με την πολιτική και φιλολογική ζωή της εποχής του, καθώς και με τους άλλους μεγάλους ποιητές της Αθήνας, αλλά και αποφεύγοντας την ένταξή του σε κάποιο κόμμα (γνωρίζουμε απλώς από μια επιγραφή του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ. ότι διετέλεσε πρύτανης), ο Αριστοφάνης σατίριζε με το καυστικό του πνεύμα την εκάστοτε κυβερνώσα παράταξη. Μέσα σε ένα σκηνικό ραγδαίων εξελίξεων, φρόντιζε να φωτίζει και να αναδεικνύει με μοναδική δεξιοτεχνία το κάθε φορά επίμαχο και επικίνδυνο, έχοντας τη ματιά του στραμμένη προς το μέλλον, αλλά και αντλώντας παράλληλα επιχειρήματα και διδάγματα από το παρελθόν, από την παράδοση.

Από το σύνολο των κωμωδιών του Αριστοφάνη –στους αλεξανδρινούς φιλολόγους έφθασαν περισσότερες από σαράντα– διασώθηκαν έντεκα, κι αυτό χάρη στους αττικιστές, που θεωρούσαν τα έργα του ως την πλέον καθαρή πηγή για την αρχαία αττική διάλεκτο. Το παλαιότερο από τα σωζόμενα έργα του είναι οι Αχαρνείς ή –κατά την αττική ορθογράφηση– Αχαρνής (425 π.Χ.), ενώ το τελευταίο εξ αυτών που μπορεί να χρονολογηθεί είναι ο Πλούτος (388 π.Χ.).

Η παλαιότερη, η πρώτη κωμωδία του Αριστοφάνη παρουσιάστηκε όταν αυτός ήταν ακόμα πολύ νέος, το 427 π.Χ. Ήταν οι Δαιταλείς ή Δαιταλής (η λέξη δαιταλεύς/-έως, από το ρήμα δαίνυμι ή δαινύω, σημαίνει το συμπότη, το συνδαιτυμόνα, τον φιλοξενούμενο), έργο με το οποίο απέσπασε το δεύτερο βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια. Μάλιστα, στο πρώτο του αυτό έργο, αλλά και σε αρκετά άλλα που έμελλε να ακολουθήσουν, δεν ήταν ο ίδιος ο Αριστοφάνης χοροδιδάσκαλος (δηλαδή, εκείνος που δίδασκε το χορό και ήταν υπεύθυνος για τη σκηνοθεσία), αλλά ο Καλλίστρατος.

Οι Δαιταλείς είναι στην πραγματικότητα μια αναμέτρηση του Αριστοφάνη με τη σοφιστική, με τη φιλοσοφική μόρφωση που αυτή προσφέρει αντιπαρατιθέμενη –όπως έχουμε γράψει και παλαιότερα– στα παραδεδομένα και νενομισμένα. Ένας πατέρας έχει διαπαιδαγωγήσει με διαφορετικό τρόπο τους δύο γιους του: ο ένας έχει ανατραφεί με την παλαιά, δοκιμασμένη συνταγή, ενώ ο άλλος έχει παραδοθεί στους νέους τεχνίτες του λόγου και στις μεθόδους της μόδας. Από τη λεκτική αντιπαράθεση των δύο νέων, που διεξάγεται ενώπιον του πατέρα τους, φανερώνεται η κατάπτωση που επιφέρουν οι σύγχρονες παιδαγωγικές μέθοδοι από πλευράς αληθινής μόρφωσης και κοσμιότητας.