Γκαίτε: Ο πρόδρομος του Δαρβίνου

Το 1932, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που είχαν πραγματοποιηθεί ανά την υφήλιο με αφορμή τη συμπλήρωση ενός αιώνα από το θάνατο του Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (Johann Wolfgang von Goethe, Φραγκφούρτη 28 Αυγούστου 1749 – Βαϊμάρη 22 Μαρτίου 1832), ο νομπελίστας γερμανός ποιητής και συγγραφέας Γκέρχαρτ Χάουπτμαν (Gerhart Hauptmann, 1862-1946) κλήθηκε να εκφωνήσει ομιλία στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης.

Ο Γκέρχαρτ Χάουπτμαν

Ο Χάουπτμαν ανταποκρίθηκε πράγματι στην πρόσκληση του φημισμένου αμερικανικού πανεπιστημίου και μίλησε για τον Γκαίτε στη σχετική τελετή, που είχε λάβει χώρα την 1η Μαρτίου 1932. Το κείμενο της ομιλίας του, που παρατίθεται κατωτέρω, είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» λίγες ημέρες αργότερα, το Σάββατο 5 Μαρτίου 1932 (πρωτοσέλιδο άρθρο υπό τον τίτλο «Ο Γκαίτε ως άνθρωπος και ως ποιητής»).

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 5.3.1932, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ήμην ακόμη νεαρός φοιτητής εις την Ιέναν, όταν εξεκινήσαμεν μαζί με άλλους συμφοιτητάς, νύκτωρ, και υπό το φως δαδών, τας οποίας εκρατούσαμεν, από την Ιέναν διά να βαδίσωμεν, προσκυνηταί, προς το Βάιμαρ και να χαιρετίσωμεν ευλαβώς την μνήμην του μεγάλου ποιητού. Η οικία του της Βαϊμάρης εφυλάσσετο τότε, κλειστή από δύο κερβέρους, τους δύο εγγόνους του ποιητού, εντός της κλεισμένης αυτής οικίας όμως το πνεύμα του Γκαίτε παρέμενε ζωντανόν, όπως οι άνθρακες κάτω από την τέφραν, ζωηρά δε εξεχύθη ανά σύμπαντα τον κόσμον η λάμψις της φλογός του γκαιτικού πνεύματος, όταν ηνοίχθησαν, τέλος, αι πύλαι της γεμάτης θρύλους και μύθους οικίας εκείνης του ποιητού.

Εδώ, εις την οικίαν αυτήν της Φράουενπλατς της Βαϊμάρης και μέσα εις το μικρόν δωμάτιον που το γνωρίζομεν υπό το όνομα «το δωμάτιον του Φάουστ», εδώ εζήτησε το άφθαστον αυτόν πνεύμα να επιλύση τα προβλήματα του κόσμου, εδώ εζήτησε να επιτύχη την επικοινωνίαν με τα πνεύματα και τα δαιμόνια, εδώ εζήτησε να ανακαλύψη την «φιλοσοφικήν λίθον», εδώ έγραψε τας πανσόφους πραγματείας του περί των χρωμάτων, εδώ εκράτησε, σύννους, εις στοχασμούς απεράντους βυθισμένος, εις τα χέρια του, το κρανίον του φίλου και μεγάλου Σίλλερ.

«Εδώ κάθημαι και διαμορφώνω ανθρώπους σύμφωνα με την εικόνα μου, δημιουργώ ένα γένος ανθρώπων που ομοιάζουν με εμέ, που κλαίνε, που γελούνε, που απολαμβάνουν και που χαίρονται και υποφέρουν, όπως κι’ εγώ»: αυτά τα λόγια αφήνει ο Γκαίτε τον «Προμηθέα» του να ομιλή, όμοια με τον θεόν της βίβλου, ο οποίος έπλασε τον άνθρωπον από πηλόν, όμοια με τον ημίθεον και πρώτον γλύπτην της αρχαιότητος, τον Δαίδαλον. Ο Προμηθεύς και ο Δαίδαλος ήσαν ημίθεοι, που εδημιούργησαν και αυτοί από πηλόν ανθρώπους, εις τους οποίους ύστερα ενεφύσησαν ζωήν.

Εις το γένος αυτό των ημιθέων ανήκει και ο Γκαίτε, ο ποιητής και ο σοφός. Και αυτός εζήτησε να διαμορφώση ανθρώπους ομοίους με την εικόνα του, εζήτησε να πλάση μίαν γενεάν που να ωμοίαζε με τον Τιτάνα εκείνον του οποίου η υπερηφάνεια δεν εννοούσε να καμφθή και τότε ακόμη που αντίκρυσεν εχθρόν του τον κύριον του Ολύμπου. Εδημιούργησε τον Φάουστ. Ολόκληρος η ζωή του ποιητού είνε αφιερωμένη εις την επεξεργασίαν του τρανού αυτού έργου, εις την δημιουργίαν του υπερανθρωπίνου αυτού τύπου — και το γεγονός αυτό ότι το έργον τούτο απησχόλησε τον ποιητήν καθ’ όλην του την ζωήν, δεν σημαίνει απλώς υλικόν σύνδεσμον, σύνδεσμον του ποιητού με το έργον, σημαίνει κάτι τι το απείρως περισσότερον, σημαίνει κάποιαν ταυτότητα του ποιητού και του ήρωός του. Και αληθινά αι μεγάλαι εκείναι δυνάμεις που εκίνησαν όλον το είναι του Φάουστ, που τον ωδήγησαν από την γην εις την κόλασιν και από την κόλασιν εις τους ουρανούς, αι ίδιαι αυταί δυνάμεις συνεκίνησαν και εκίνησαν τον ίδιον τον Γκαίτε, εις όλην του την ζωήν: το πνεύμα της γης, ο Μεφιστοφελής — η αρχή δηλαδή του σκεπτικισμού, της αμφιβολίας, της ειρωνείας, αι δυνάμεις της μαγείας, της θρησκοληψίας του μεσαίωνος, δυνάμεις με τας οποίας επάλαισεν ο Γκαίτε, χωρίς να νικηθή υπ’ αυτών.

Αλλά και μη δεν εισήλθαν και άγγελοι εις το μικρόν εκείνο γοτθικόν σπουδαστήριον του Γκαίτε; Ο χριστιανισμός εχώρισε τους ανθρώπους εις «πνευματικούς» και «κοσμικούς», δεν είνε όμως μόνον οι επίσημοι οι «πνευματικοί» που έχουν το δικαίωμα της επικοινωνίας με το θείον. Υπάρχουν «κοσμικοί» των οποίων η ουσία είνε απολύτως «πνευματική», αν και ούτοι δεν είνε ευσεβείς χριστιανοί, όπως τους ζητεί η εκκλησία. Και ένας από αυτούς ήτο ο Γκαίτε. Και επειδή ανήκεν εις αυτούς ο Γκαίτε, επεκοινώνησε με το θείον.

Το επίγειον έργον του Γκαίτε υπήρξε τωόντι υπεργείως τεράστιον. Η εγκυκλοπαιδικότης του, αι εγκυκλοπαιδικαί του γνώσεις είνε άφθαστοι.

Θα έπρεπε δε ασφαλώς να ονομασθή ο Γκαίτε ο πρόδρομος του Δαρβίνου· διότι διά πρώτην ίσως φοράν εγεννήθη εις την κεφαλήν ενός ανθρώπου —εις την κεφαλήν του Γκαίτε— η σκέψις της «καλλιεργείας» ενός ανωτέρου ανθρωπίνου τύπου επί τη βάσει των μέσων της εγκυκλοπαιδικής γνώσεως. Εις την «πρόοδον» αυτήν, εις την «καλλιέργειαν» αυτήν ενός ανωτέρου ανθρωπίνου τύπου, αφιέρωσεν ο Γκαίτε το εξοχώτερον μέρος τού εγκοσμίου είναι του. Αι μεγάλαι όμως ποιητικαί εξάρσεις, αι «εκπομπαί» πνεύματος, που είνε αιωνίως συνδεδεμέναι με το όνομα του Γκαίτε, αυταί είνε σκοτειναί δημιουργίαι του πνεύματος της γης εν τω Γκαίτε, το πινάκιον δε με γήινον χώμα, που βλέπομεν ακόμη σήμερον εις το σπουδαστήριον του Γκαίτε, εις την οικίαν του της Βαϊμάρης, το πινάκιον εκείνο, το οποίον ασφαλώς ολίγον ακόμη προ του θανάτου του θα παρετήρει στοχαστικώς ο μέγας ποιητής, αυτό είνε σύμβολον που έχει βαθυτάτην σημασίαν, του μυχιαιτάτου συνδέσμου του ποιητού με το πνεύμα της γης, με την φύσιν, με τον λαόν.

Ο πόθος του ήτο η απολύτρωσις του κόσμου, και ιδού ότι έτυχε να αποθάνη εις το κατώφλιον ενός μεγάλου αιώνος, ο οποίος είδε την εκπλήρωσιν τόσων ανθρωπίνων ονείρων. Εις τα εκατόν αυτά χρόνια που παρήλθον μετά τον θάνατον του Γκαίτε, χρόνια των οποίων η θαυμαστή εξέλιξις επέπρωτο να ανακοπή τόσον θλιβερώς, συνετελέσθησαν, πράγματι, θαύματα: εβδομάδας εχρειαζόμεθα άλλοτε να έλθωμεν από την Ευρώπην εις την Αμερικήν, ίσως εντός ολίγου χρειασθούν μόνον ώραι· ημέρας επιπόνου ταξειδίου εχρειάζετο άλλοτε ο κάτοικος του Βερολίνου διά να επικοινωνήση με τον κάτοικον του Μονάχου, ενώ σήμερον ομιλεί με το τηλέφωνον από το δωμάτιόν του εντός ενός λεπτού ο ένας με τον άλλον. Όλων αυτών ούτε ηδυνήθη να επιζήση ο Γκαίτε, ούτε και να τα φαντασθή. Αλλά και σήμερον εάν εζούσε ο ποιητής, και σήμερον θα ήτο ηγέτης, αρχηγός, παιδαγωγός. Και θα απεδείκνυεν εις τον κόσμον αυτό κυρίως: ότι τα μειονεκτήματα μιας εποχής δεν υφίστανται παρά μόνον διά τους αδυνάτους και τους απαισιοδόξους. Και θα μας έδιδε προ πάντων εκείνο του οποίου πρωτίστως έχομεν ανάγκην, το μέγα παράδειγμα του ανθρωπισμού.

Διότι ο κόσμος δεν διοικείται ούτε με τον χρυσόν, ούτε με την βίαν, αλλά με την ανθρωποσύνην, με την αμοιβαίαν αλληλεκτίμησιν των ανθρώπων. Και πάντοτε υπήρξεν εις την ιστορίαν κάποιος μεγάλος. Ένας που ωδήγησε την ανθρωπότητα προς τον ανθρωπισμόν, και την ωδήγησεν όχι με επαναστάσεις, αλλά με την συνεχή, την αδιάκοπον και σιωπηλήν εξέλιξιν προς τα βελτίω.

Και την ωδήγησε προς τον πολιτισμόν.

Και η πεμπτουσία του Γκαίτε είνε πολιτισμός, όχι απλώς ο τεχνικός, ο μηχανικός πολιτισμός, ο οποίος εδημιούργησε πρόοδον, όχι μεταμόρφωσιν, αλλά ο εσωτερικός πολιτισμός, ο οποίος δημιουργεί αξίας. Και σήμερον ευρισκόμεθα εις το κατώφλιον μιας εποχής η οποία, υπερκορεσμένη από τον υλιστικόν πολιτισμόν, ζητεί τον δρόμον της προς τον εσωτερικόν, τον πνευματικόν πολιτισμόν. Ας βασισθώμεν, λοιπόν, σήμερον επί τοιούτου μεγάλου παρελθόντος και ας χωρήσωμεν ευέλπιδες προς το μέλλον.