Σπυρίδων Ζαμπέλιος: Ο τολμηρός σκαπανεύς

Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος υπήρξε μία εξόχως ισχυρά ιστορική ιδιοσυγκρασία και μία καταπλήσσουσα πνευματική φυσιογνωμία, της οποίας τότε μόνον θα συλλάβωμεν τας ακριβείς διαστάσεις, όταν δι’ επιμόνων ερευνών θα φωτισθούν ο βίος, η παίδευσις και η όλη αυτού επιστημονική και ηθική συγκρότησις. Ο λόγος του ιστορικού είναι άνισος, άλλοτε πυκνός και νευρώδης, άλλοτε διηνθισμένος και ποιητικός, εκφράζων νοήματα υψηλά μετά λιτότητος, άλλοτε δε σκολιός, σχοινοτενής και νεφελώδης. […]

Γενικώς η παίδευσις του Ζαμπελίου υπήρξεν ελληνική και ευρωπαϊκή. Εάν πολλαί των θεωριών του δεν ευρίσκουν σήμερον την ομόφωνον συγκατάθεσιν, ουχ ήττον ο Λευκάδιος σοφός θα παραμείνη πάντοτε ο αρχιτέκτων της ιστορικής ενότητος του Ελληνισμού, ο οραματιστής και ο πρωτοπόρος. Μεγάλη ήτο η ιστορική του ευαισθησία, η οξύνοια της παρατηρήσεως, η θήρα του καινού, αι δε ενοράσεις του ανοίγουν ορίζοντας εις τον αναγνώστην. Εις τον χώρον της ερεύνης, της Φιλολογίας και της Γλωσσολογίας υπήρξε τολμηρός σκαπανεύς.

Οι πρώτοι κριταί του ιστορικού έργου του Ζαμπελίου συνάπτουν το όνομά του προς το όνομα ενός άλλου πρωτοπόρου, του Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου. Εγεννήθησαν αμφότεροι κατά το έτος 1815. Ευτυχέστερος ο Ζαμπέλιος έσχεν ενωρίτατα μόρφωσιν ευρωπαϊκήν. Ενώ δε ούτος προετίμησε την σιωπηλήν και πλήρη μόχθου εργασίαν εις τας βιβλιοθήκας, τα πανεπιστήμια και τα αρχεία, εκείνος ελάμπρυνε την έδραν της Ιστορίας, εδίδαξε τα πλήθη και ηγωνίσθη υπέρ των εθνικών δικαίων. Ιδιοσυγκρασίαι διαφορετικαί, ο μεν Ζαμπέλιος εξέλεξε το δοκίμιον· ο Παπαρρηγόπουλος, ως διδάσκαλος του Έθνους, είδε το όλον και επετέλεσεν έργον ολοκληρωμένον. Ο πρώτος, νους οξύς και διεισδυτικός, διεκρίθη διά την σύλληψιν των μεγάλων γραμμών των τολμηρών αναζητήσεων, των δυσπρόσιτων κορυφών· ο δεύτερος, διά του ηρέμου, μετριοπαθούς και κομψού λόγου του, διά της εμμονής εις την συνέχειαν και την καθολικότητα, κατέκτησεν οριστικώς την πανελλήνιον συγκατάθεσιν.

[…]

Τελικώς η δόξα του εθνικού ιστορικού επεσκίασε το ήκιστα δημοφιλές έργον του Ζαμπελίου, το οποίον εκάλυψεν η λήθη. […] Ίσως το ανώτατον τούτο πνευματικόν ίδρυμα της χώρας θα ηδύνατο να επανεκδώση κριτικώς τας μεγάλας πραγματείας και τα ελάσσονα έργα και του ετέρου των πρωτοπόρων ιστορικών, διά να μάθουν οι Έλληνες ότι εις μίαν εξόχως δυσχερή στιγμήν της μεγάλης κρίσεως της ιστορικής συνειδήσεως του Έθνους ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος διά μιας μεγαλοφυούς συλλήψεως κατηύθυνεν αποφασιστικώς την ελληνικήν ιστοριογραφίαν και κατ’ ακολουθίαν το εθνικόν ιδεολογικόν σύστημα προς τον ορθόν δρόμον.

*Αποσπάσματα από ομιλία του Διονυσίου Ζακυθηνού (1905-1993), άλλοτε προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών, σε πανηγυρική συνεδρία του κορυφαίου πνευματικού ιδρύματος της χώρας, που είχε λάβει χώρα στις 28 Δεκεμβρίου 1974. Ο τίτλος της ομιλίας του Ζακυθηνού ήταν ο εξής: «Σπυρίδων Ζαμπέλιος: Ο θεωρητικός της ιστοριονομίας – Ο ιστορικός του βυζαντινού ελληνισμού».

Ο ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας Σπυρίδων Ζαμπέλιος γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1815 (η 1η Σεπτεμβρίου αναφέρεται στις σχετικές πηγές ως επικρατέστερη ημερομηνία γεννήσεώς του) και απεβίωσε στην Ελβετία το 1881.