Εμιλι Γουίλσον: «Ηθελα η “Ιλιάδα” να “τραγουδάει” στα αγγλικά, όπως στα ελληνικά»

Η θεά Αθηνά ήταν εκείνη που σε ηλικία οκτώ ετών – μαθήτρια του Δημοτικού ακόμη – της «φώτισε» το μονοπάτι των ομηρικών επών. Εφτιαξε ένα κράνος και ντύθηκε Παλλάδα όταν της ανατέθηκε ο ρόλος για τη σχολική παράσταση με τη δραματοποιημένη εκδοχή της Οδύσσειας. Βρήκε εξαιρετικά διασκεδαστικό το ότι μπορούσε να υποδύεται μια θεά που όριζε τις ζωές ηρώων κι επενέβαινε στις μάχες. Κι όταν αργότερα στο Λύκειο άρχισε να μαθαίνει αρχαία ελληνικά αγάπησε την επική και την τραγική ποίηση.

Ακόμη όμως κι όταν σπούδασε Κλασικές Σπουδές στην Οξφόρδη, αλλά κι όταν άρχισε να διδάσκει – από το 2002 διατηρεί την έδρα Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια των Ηνωμένων Πολιτειών – δεν φαντάστηκε ότι θα βρισκόταν ποτέ αντιμέτωπη με το πρωτότυπο των ομηρικών επών.

Στην αρχή με την Οδύσσεια, την οποία κλήθηκε να μεταφράσει πριν από πέντε χρόνια και να κατακτήσει τον τίτλο της πρώτης γυναίκας που μετέφρασε το συγκεκριμένο έπος στην αγγλική γλώσσα. Και πριν προλάβει να φτάσει καλά καλά στην Ιθάκη και να απολαύσει τους καρπούς του κόπου της και τις πολλές θετικές κριτικές που απέσπασε διεθνώς, καταπιάστηκε με μια νέα περιπέτεια: να συνθέσει μια φρέσκια μετάφραση της Ιλιάδας, που θα κυκλοφορήσει στις 26 Σεπτεμβρίου.

Κι έτσι από τις περιπέτειες του ενός ανδρός, του Οδυσσέα, βρέθηκε μέσα στο χάος της μάχης κάτω από τα τρωικά τείχη, έχοντας να διαχειριστεί τη μήνιν του Αχιλλέα.

«Νόμιζα ότι αγαπώ τα ομηρικά έπη, πως θα τα διδάσκω, ίσως να γράψω περισσότερα για αυτά, αλλά να τα μεταφράσω δεν το είχα σκεφτεί, παρότι τα έχω μελετήσει και μπορώ να τα διαβάσω από το πρωτότυπο. Γι’ αυτό και όταν μου έγινε η πρόταση από τις εκδόσεις Norton με τις οποίες συνεργάζομαι για τη σύνταξη της Παγκόσμιας Λογοτεχνικής Ανθολογίας, δεν ήμουν σίγουρη αν θα το έκανα, διότι σκέφτηκα ότι υπάρχουν ήδη αρκετές μεταφράσεις. Μετά όμως αναλογίστηκα τις εμπειρίες μου στην τάξη, τα συναισθήματα που μου γεννούσε το κείμενο, και διαπίστωσα ότι δεν μπορούσαν να αναδειχθούν από τις υπάρχουσες», λέει η 52χρονη Εμιλι Γουίλσον στα «Πρόσωπα» που τη συνάντησαν στο πλαίσιο ενός καλοκαιρινού ταξιδιού με την οικογένειά της στην Αθήνα, σε ένα σπίτι γεμάτο έργα τέχνης, στην καρδιά της Πλάκας.

Ποιες είναι οι «καινοτομίες» των δικών σας μεταφράσεων;

Θα έλεγα κατά βάση δύο. Πρώτον, οι περισσότερες από τις σύγχρονες αγγλικές μεταφράσεις δεν χρησιμοποιούν μέτρο, επομένως δεν έχουν κανονικό ρυθμό, ενώ το πρωτότυπο ακολουθεί το υπέροχο Δακτυλικό Εξάμετρο που σε βάζει ταυτοχρόνως στον κόσμο των ήχων και των νοημάτων. Θέλησα λοιπόν ο ήχος να παραμείνει παρών, ζωντανός. Με ενδιέφερε το κείμενο να «τραγουδάει» όπως και στα ελληνικά. Βεβαίως δεν μπορούσα να χρησιμοποιήσω στη σύγχρονη αγγλική γλώσσα το μέτρο των επών, αλλά ένα αγγλικό που δίνει ρυθμό στο κείμενο.

Το δεύτερο σημαντικό σημείο ως προς το οποίο θέλησα να διαφοροποιηθώ είναι ότι με ενδιέφερε να αναδειχθεί ο πρωτοδραματικός χαρακτήρας των ομηρικών επών με τις πολλές διαφορετικές φωνές και τις πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η Οδύσσεια επί παραδείγματι αντιμετωπίζεται από πολλούς ως η ιστορία ενός ανθρώπου που επιστρέφει στο σπίτι του. Δεν αφορά όμως μόνο το ταξίδι του ήρωα, αλλά τη ζωή και την τύχη πολλών χαρακτήρων που έχουν τη δική τους φωνή και οπτική και έχουν υποβαθμιστεί από ορισμένες μεταφράσεις.

Πώς αντιμετωπίσατε την πρόκληση που προκύπτει κατά τη μετάφραση ενός εμβληματικού αρχαίου κειμένου, όπως για παράδειγμα η ακριβής απόδοση του νοήματος και η διατήρηση του ύφους, δημιουργώντας παράλληλα ένα αποτέλεσμα ελκυστικό για τους σύγχρονους αναγνώστες;

Αυτό είναι ένα τεράστιο ζήτημα διότι δεν με ενδιαφέρει να μεταφράσω τα ομηρικά έπη παρουσιάζοντάς τα ως μια ιστορία που έχει γραφτεί στον 21ο αι. Θέλω ο αναγνώστης να έχει πρόσβαση σε αυτόν τον τόσο διαφορετικό κόσμο της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Και ένας τρόπος για να το πετύχω είναι η επιλογή ουδέτερων λέξεων, που να μη μεταφέρουν νοηματικές «αποσκευές» από το σύγχρονο πλαίσιο. Στα αγγλικά αντί για τη λέξη φημισμένος μπορείς να χρησιμοποιήσεις τη λέξη διάσημος. Ομως μια τέτοια επιλογή είναι φορτισμένη με ιδέες που σχετίζονται με το Διαδίκτυο ή το Χόλιγουντ. Ενα άλλο παράδειγμα είναι η Καλυψώ. Αν χρησιμοποιήσω τον όρο του πρωτοτύπου, νύμφη, μια θεότητα που συνδέεται με τη φύση, στα αγγλικά φορτίζεται, αυτομάτως, με την έννοια της νυμφομανούς, μιας υστερικής γυναίκας με αχαλίνωτη σεξουαλική επιθυμία, κάτι που σαφώς δεν ισχύει για την Καλυψώ, οπότε επέλεξα να την αναφέρω ως θεά. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για ισορροπίες που δεν είναι εύκολες.

Στόχος μου είναι η ανάγνωση των ομηρικών επών να μην αφορά μια ελίτ που φοιτά σε ιδιωτικά σχολεία, αλλά να είναι προσιτή σε όλους, γι’ αυτό και εστίασα στη χρήση μιας γλώσσας που μπορεί να διαβαστεί από ανθρώπους που μιλούν διαφορετικές διαλέκτους της αγγλικής γλώσσας κι έχουν διαφορετικό οικονομικό υπόβαθρο. Θα ήθελα να κατανοήσουν τι συμβαίνει όταν ρίχνει ο Απόλλωνας τα βέλη του: οι άνδρες πεθαίνουν. Και η κρίση που ακολουθεί δεν επηρεάζει τους λίγους, τους άρχοντες, αλλά πολύ περισσότερα άτομα και βεβαίως τις γυναίκες, που χάνουν αγαπημένους, υποδουλώνονται. Θα ήθελα διαβάζοντας τα έπη να εντοπίσουν τις πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες και να σταθούν στις διαφορετικές εμπειρίες που βιώνουν οι ήρωες.

Ποιες αναφορές που τον ενδιαφέρουν μπορεί να βρει ο μέσος σύγχρονος αναγνώστης σε δύο ιστορίες που αφορούν ήρωες, οι οποίοι έζησαν πριν από 30 ίσως και πλέον αιώνες;

Πρώτα από όλα είναι και τα δύο πολιτικά έργα, διότι αφορούν ανθρώπους και κοινότητες. Περιγράφουν το πώς αλληλεπιδρούν οι άνθρωποι, πώς λειτουργεί ο αποκλεισμός και η ένταξη στην κοινότητα. Στην Οδύσσεια επιπλέον υπάρχει το ζήτημα της μετανάστευσης, πώς καλωσορίζουμε κάποιον και πώς τον διώχνουμε από το σπίτι του, που συνδέεται σαφώς με τις σύγχρονες κρίσεις. Στην Ιλιάδα βλέπουμε την έλλειψη σεβασμού, το πώς ξεσπά η βία και πώς εξελίσσονται οι συγκρούσεις, πώς οι ομάδες συνεννοούνται και πώς διαχειρίζονται την εξουσία, ζητήματα που απασχολούν δηλαδή την κοινωνία όχι μόνο στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Εχει γίνει πολύς λόγος ότι είστε η πρώτη γυναίκα που μετέφρασε την Οδύσσεια και τώρα προχωρήσετε και στην Ιλιάδα. Πόσο ρόλο έπαιξε το γεγονός ότι είστε γυναίκα στον τρόπο που προσεγγίσατε τα έπη;

Πάντα με ανησυχεί όταν γίνεται πολλή συζήτηση γύρω από το θέμα «γυναίκα». Και ναι, όντως είμαι η πρώτη που μετέφρασε την Οδύσσεια στα αγγλικά, αλλά η Ιλιάδα έχει μεταφραστεί και παλαιότερα στα αγγλικά από γυναίκα, όπως επίσης υπάρχουν μεταφράσεις από γυναίκες στα γαλλικά, τα ιταλικά και τα τουρκικά. Όταν διαβάζεις ένα κείμενο με ειλικρίνεια δεν νομίζω ότι παίζει ρόλο το φύλο. Θα έλεγα ότι είμαι μια γυναίκα που διαβάζει ιστορίες για άνδρες. Και ότι στην περίπτωση της Ιλιάδας το γυναικείο είναι το φύλο της θλίψης. Είναι εκείνες που μένουν πίσω, που χάνουν τους δικούς τους, υποδουλώνονται και εισπράττουν την ανδρική οργή.

Ποια ανάγκη γεννά, κατά τη γνώμη σας, τις νέες μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων από καιρό εις καιρό;

Δεν νομίζω ότι κάθε νέα μετάφραση κάνει απαραίτητα κάτι εντελώς διαφορετικό, αλλά αυτό εξαρτάται βεβαίως από τον μεταφραστή. Κάθε 20 με 30 χρόνια μετατοπίζεται το ενδιαφέρον της έρευνας και πιθανόν μια νέα μετάφραση να καλείται να αναδείξει αυτή την τάση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα ομηρικά έπη περιγράφουν έναν κόσμο εντελώς διαφορετικό από τον δικό μας. Καθώς, όμως, και ο δικός μας κόσμος αλλάζει διαρκώς, διαφοροποιείται και μετατοπίζεται και η οπτική των μελετητών και των μεταφραστών.

Κάνοντας τον απολογισμό σας, ποιο από τα δύο έπη σας δυσκόλεψε περισσότερο;

Και τα δύο ήταν πολύ δύσκολα στην αρχή γι’ αυτό και πίστευα ότι θα κάνω ένα διάλειμμα ανάμεσα στη μία και την άλλη μετάφραση επειδή έχουν πολύ διαφορετική ατμόσφαιρα. Με ενδιέφερε πολύ, όμως, να μπω στον κλειστοφοβικό κόσμο της Ιλιάδας, με την τειχισμένη Τροία και το στενό πεδίο μάχης ανάμεσα στην πόλη και το στρατόπεδο των Αχαιών, που ήταν πολύ διαφορετικός από τον με ανοιχτό ορίζοντα της Οδύσσειας. Ωστόσο και στα δύο έργα, προς το τέλος είχα βρει τη φωνή μου, ήξερα πώς να κινηθώ για να αποδώσω την αίσθηση που ήθελα και προχωρούσα πολύ γρήγορα.

Αν έπρεπε να μεταφράσετε μόνο ένα από τα δύο ομηρικά έπη ποιο θα επιλέγατε;

Την Ιλιάδα. Τη λατρεύω. Ξέρω ότι ακούγεται κλισέ αλλά είναι μεγαλειώδης και θα προσπαθήσω να εξηγήσω με απλό τρόπο τον λόγο. Η Οδύσσεια περιγράφει τη φαντασίωση του πώς ένα μεμονωμένο άτομο θα μπορούσε να πάρει πίσω όλα όσα έχασε. Πληρώνει ακριβό τίμημα αλλά πετυχαίνει την πλήρη αποκατάστασή του. Στην Ιλιάδα ναι μεν πάλι έχουμε ένα έπος με έντονο το μυθικό-ηρωικό στοιχείο, αλλά είναι πιο αληθινό. Κυριαρχεί η απώλεια και ο θάνατος και πίσω από αυτή την αδυσώπητη και σπαρακτική πραγματικότητα διακρίνεται η πιθανότητα κάποιου είδους αποκατάστασης. Μπορεί επί παραδείγματι ο Αχιλλέας να ξανακερδίσει τον ρόλο του στην ελληνική κοινότητα λίγο πριν πεθάνει, αλλά ο θάνατος είναι αναπόφευκτος.

Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας;

Ενα από τα σχέδιά μου, το οποίο ξεκινάω άμεσα, είναι η συγγραφή ενός βιβλίου μυθοπλασίας που θα περιλαμβάνει μια αναδιήγηση των μύθων του Τρωικού Πολέμου, εστιάζοντας σε εκείνους που δεν είναι τόσο βασικοί στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, όπως η Κρίση του Πάριδος και η απαγωγή του Γανυμήδη. Ακολουθούν κι άλλες ιδέες που δεν έχουν ακόμη βρει τον δρόμο της υλοποίησης. Θα ήθελα να μεταφράσω κάποια έργα του Πλάτωνα, λυρική ποίηση και τα Αργοναυτικά (σ.σ. το μοναδικό σωζόμενο έπος της ελληνιστικής εποχής που έγραψε ο Απολλώνιος ο Ρόδιος), ώστε να δημιουργηθεί μια ωραία ενότητα μαζί με τα ομηρικά έπη.

INFO

Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε ενόψει της διάλεξης που θα δώσει η Έμιλι Γουίλσον στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στις 3 Οκτωβρίου, στο πλαίσιο διαλέξεων εις μνήμη της Θάλειας Ποταμιάνου για το ακαδημαϊκό έτος 2023-2024.

Με τίτλο «Οι μύθοι, η μαγεία και το μυστήριο των αρχαίων Ελλήνων: εξερευνώντας τις συνδέσεις με τον σύγχρονο πολιτισμό» θα έχει ελεύθερη είσοδο και θα προβληθεί ζωντανά μέσω διαδικτύου.

Για περισσότερες πληροφορίες εδώ

Θα ακολουθήσουν οι διαλέξεις της στην Ουάσιγκτον στις 24 Ιανουαρίου 2024 και στη Ν. Υόρκη στις 8 Μαΐου 2024.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΑ ΝΕΑ