Ρομπέρ Σουμάν: Η «νόμιμη συνωμοσία»

Στις 4 Σεπτεμβρίου 1963, στην κωμόπολη Scy-Chazelles, πλησίον της Μετς, απεβίωσε ύστερα από μακρά ασθένεια ο ο γάλλος πολιτικός Ρομπέρ Σουμάν (Robert Schuman), πρώτος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης και αρχιτέκτονας της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Γεννημένος στο Λουξεμβούργο το 1886, ο Σουμάν (με καταγωγή εκ πατρός από τη γερμανοκρατούμενη τότε Λωρραίνη και εκ μητρός από το Λουξεμβούργο) σπούδασε νομικά στη Γερμανία (Βερολίνο, Μόναχο και Βόννη) και στο Στρασβούργο.

Στο Μεσοπόλεμο, από το 1919 έως το 1940, ο Σουμάν υπήρξε μέλος της γαλλικής εθνοσυνέλευσης εκπροσωπώντας το νομό Μοζέλ.

Μετά την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1940, ο Σουμάν διορίστηκε υφυπουργός Εξωτερικών για τους Πρόσφυγες. Συνελήφθη από την Γκεστάπο το Σεπτέμβριο του 1940 και τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Απέδρασε το 1942 και ανέπτυξε αντιστασιακή δράση έως την απελευθέρωση της Γαλλίας, το 1944.

Στη μεταπολεμική περίοδο, από το 1945 έως το 1962, ο Σουμάν υπήρξε και πάλι μέλος του γαλλικού κοινοβουλίου. Ειδικότερα την περίοδο 1946-1956 κατέλαβε υψηλά αξιώματα (πρωθυπουργός, υπουργός Οικονομικών, Εξωτερικών και Δικαιοσύνης) σε διάφορες γαλλικές κυβερνήσεις.

Έτσι διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στις καθοριστικής σημασίας διαδικασίες που έλαβαν χώρα μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και αποσκοπούσαν στην ενοποίηση της Ευρώπης και στην ενδυνάμωση της συνεργασίας μεταξύ των χωρών της Δύσης (ίδρυση του Συμβουλίου της Ευρώπης και του NATO το 1949, δημιουργία Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα το 1951).

Από το Μάρτιο του 1958 έως το Μάρτιο του 1960 ο Σουμάν διετέλεσε πρώτος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης, προδρόμου του σημερινού Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Ο Σουμάν αποσύρθηκε από την πολιτική το 1962.

Στις 9 Μαΐου 1950, στην πέμπτη επέτειο της λήξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Σουμάν, τότε υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας, εξήγγειλε επισήμως το σχέδιο που είχε εκπονήσει σε συνεργασία με το γάλλο οικονομικό και πολιτικό σύμβουλο Ζαν Μονέ αναφορικά με τη συγκρότηση της πρώτης Ευρωπαϊκής Κοινότητας.

Το σχέδιο αυτό, που έμεινε στην ιστορία ως Διακήρυξη Σουμάν, έθεσε στην ουσία τις βάσεις για το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στον Ρομπέρ Σουμάν ήταν αφιερωμένο ένα άρθρο του γάλλου δημοσιογράφου Laurent Zecchini, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα Le Monde στις αρχές Μαΐου του 2000, με αφορμή τη συμπλήρωση μισού αιώνα από την ημέρα όπου ο Σουμάν και ο Μονέ είχαν εξαγγείλει το σχέδιο που έμελλε να μεταβάλει το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης και να αποτελέσει την απαρχή της μακράς πορείας προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Στο εν λόγω κείμενο του Zecchini αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τα εξής:

Από τα υψώματα του Scy-Chazelles, του χωριού με τις 450 ψυχές που είναι κρεμασμένο στις πλαγιές του όρους Saint-Quentin, αισθάνεται κανείς κυρίαρχος της κοιλάδας του Μοζέλα, του ευρωπαϊκού ποταμού που πηγάζει από τα Βόσγια όρη και διασχίζει το Λουξεμβούργο, πριν συναντήσει τον Ρήνο στο Κόμπλεντς. Εκεί, σε αυτό το πολυσήμαντο τοπίο, ο Ρομπέρ Σουμάν αισθάνθηκε την ανάγκη να ανανεώσει τη σκέψη του εκείνη την Κυριακή, 30ή Απριλίου του έτους 1950. Στο παλαιό σπίτι του στη Λωρραίνη βρισκόταν κοντά στις ρίζες του και στη διπλή, γαλλογερμανική κουλτούρα του. Πιστός χριστιανός και ένα φωτεινό πνεύμα, ο Σουμάν από καιρό ονειρευόταν τη γαλλογερμανική συμφιλίωση. Πίστευε μάλιστα ότι θα μπορούσε να γίνει ο αρχιτέκτονας αυτού του επιτεύγματος.

Κατά την αναχώρησή του από το Παρίσι ο διευθυντής του γραφείου του, Μπερνάρ Κλαπιέ, του είχε εγχειρίσει ένα έγγραφο κάνοντας την ακόλουθη παρατήρηση: «Διαβάστε το, είναι καταπληκτικό!» Επρόκειτο για το πρώτο σκαρίφημα ενός επαναστατικού σχεδίου με στόχο τον επαναπροσδιορισμό του πολιτικού τοπίου της Ευρώπης μέσω της ανάπτυξης φιλικών σχέσεων με τη Γερμανία. Ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας αντελήφθη ότι εκεί βρισκόταν ο τρόπος να μεταμορφωθεί το όραμά του σε πολιτική πραγματικότητα.

Το εν λόγω έγγραφο ήταν καρπός της σκέψης του Ζαν Μονέ και μιας μικρής ομάδας λαμπρών δημοσίων υπαλλήλων που τον περιέβαλλε. Πρώην πρόεδρος της γαλλοβρετανικής επιτροπής συντονισμού για τη διάθεση της συμμαχικής βοήθειας, μέλος της πρώτης κυβέρνησης της ελεύθερης Γαλλίας στο Αλγέρι, ο Μονέ είχε προτείνει στον ντε Γκωλ, αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα σχέδιο αναδιάρθρωσης και εκσυγχρονισμού της Γαλλίας που έφερε το όνομά του.

Μαζί με τον Σουμάν είχε την πεποίθηση ότι η Ευρώπη δε θα γνώριζε ποτέ την ειρήνη, εάν η Γαλλία και η Γερμανία δεν ενώνονταν με ένα θεσμικό μηχανισμό που θα ευνοούσε την αλληλεξάρτησή τους και την οικονομική ενοποίησή τους. […] Κάθε χώρα τής βαθύτατα υπερεθνικής αυτής Ευρώπης έπρεπε να είναι σε θέση να αποδεχθεί την αφαίρεση ενός τμήματος της κυριαρχίας της, υπό τον όρο ότι μια τέτοια διαδικασία θα πραγματοποιούνταν με τη σταδιακή μεταφορά αρμοδιοτήτων, με τελικό στόχο τη δημιουργία των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Ήταν ένα μακρινό όνειρο, παρ’ όλο που οι ίδιες λέξεις και η έννοια είχαν διατυπωθεί πρώτη φορά το Σεπτέμβριο του 1946 από τον Ουίνστον Τσώρτσιλ.

Ο Σουμάν επέστρεψε στο Παρίσι την 1η Μαΐου αποφασισμένος: το σχέδιο του Μονέ για τη δημιουργία μιας κοινής αρχής υπεύθυνης για την παραγωγή άνθρακα και χάλυβα, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης οργάνωσης, ανοιχτής στη συμμετοχή και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, ήταν μέρος και των δικών του σκέψεων. Έτσι ξεκίνησε μια απίστευτη εβδομάδα, που χαρακτηρίστηκε αργότερα από ορισμένους ιστορικούς «νόμιμη συνωμοσία».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.5.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τηρώντας άκρα μυστικότητα, ο Σουμάν και ο Μονέ ετοίμασαν τις εισηγήσεις τους, και το υπουργικό συμβούλιο της 9ης Μαΐου βρέθηκε προ τετελεσμένου γεγονότος, αφού δεν ήταν δυνατόν να μη συναινέσει σε όσα υποστήριζε ο υπουργός Εξωτερικών. Οι δύο άνδρες πιέζονταν πολύ από χρονικής απόψεως, καθώς την επομένη, 10η Μαΐου, επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στο Λονδίνο μια σύνοδος με τη συμμετοχή των Ηνωμένων Πολιτειών. Από μακρού χρόνου η αμερικανική κυβέρνηση ζητούσε από τους ευρωπαίους συμμάχους της να συγκροτήσουν οικονομικές οντότητες και να συμπεριλάβουν σε αυτές τη Γερμανία. Η τελευταία είχε ως καγκελάριο έναν άνθρωπο που επίσης ήθελε να κάνει κάτι για να αποκτήσει η Ευρώπη διαρκή ειρήνη: τον Κόνραντ Αντενάουερ.

[…]

Μπορεί τα κίνητρά τους να μην ήταν τα ίδια, αλλά ανάμεσα στον Ρομπέρ Σουμάν και στον Ζαν Μονέ από τη μια μεριά και στην αμερικανική κυβέρνηση από την άλλη υπήρχε ένα είδος αντικειμενικής συνενοχής, ώστε η Γαλλία να αναλάβει την πρωτοβουλία για την επανένταξη της Γερμανίας στην κοινωνία των κρατών της Δυτικής Ευρώπης. Τα πάντα, όμως, έπρεπε να γίνουν με προσοχή.

Όλα παίχτηκαν εκείνη την εβδομάδα-κλειδί για τις εξελίξεις. Στις 3 Μαΐου 1950 ο Σουμάν ανακοίνωσε κάπως αόριστα ότι επιθυμούσε να εγγράψει ένα σχέδιο στην ημερήσια διάταξη του υπουργικού συμβουλίου της επόμενης εβδομάδας. Κοινωνοί του μυστικού είχαν γίνει δύο άνθρωποι καθ’ όλα αξιοσέβαστοι, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Ρενέ Πλεβέν και ο υπουργός Δικαιοσύνης Ρενέ Μάγερ.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.5.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Την παραμονή του υπουργικού συμβουλίου ο Σουμάν έστειλε κρυφά έναν άνθρωπό του στη Βόννη, για να γνωστοποιήσει τη γαλλική πρωτοβουλία στο φίλο του Αντενάουερ. Ο τελευταίος, που δεν είχε σταματήσει να κάνει διπλωματικά ανοίγματα προς τη Γαλλία από την αρχή της χρονιάς, χάρηκε πολύ όταν έλαβε την επιστολή του Σουμάν. Στο Παρίσι, ο πρωθυπουργός διαμαρτυρήθηκε επειδή δεν είχε λάβει γνώση μιας τόσο σημαντικής πρωτοβουλίας και εξέφρασε επιφυλάξεις, αλλά οι Πλεβέν και Μάγερ στάθηκαν, όπως ήταν αναμενόμενο, στο πλευρό του Σουμάν. Το γαλλικό υπουργικό συμβούλιο ενημερώθηκε ακολούθως για την άνευ επιφυλάξεων σύμφωνη γνώμη του Αντενάουερ, και κάπως έτσι κερδήθηκε το παιχνίδι.

Το απόγευμα της 9ης Μαΐου οργανώθηκε βιαστικά μια συνέντευξη Τύπου στην Αίθουσα του Ωρολογίου, στο κτίριο του γαλλικού υπουργείου Εξωτερικών, στο Παρίσι. Ο Σουμάν ανέγνωσε με τη δέουσα σοβαρότητα τη διακήρυξη που φέρει το όνομά του (έμεινε στην ιστορία ως Διακήρυξη Σουμάν) και αποτελούσε την ένατη εκδοχή του αρχικού σχεδίου του Μονέ.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.5.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην έκδοσή της με ημερομηνία 11 Μαΐου 1950 η εφημερίδα Le Monde έκανε λόγο για «μια επαναστατική πρόταση» και για «μια ενέργεια κεφαλαιώδους σημασίας». […]

Ενώ το Βέλγιο, η Ιταλία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία και η Γερμανία ανταποκρίθηκαν στη γαλλική πρωτοβουλία –δημιουργώντας την Ευρώπη των Έξι–, το Λονδίνο αρνήθηκε να αποδεχθεί ότι μια υπερεθνική ανώτατη αρχή θα λαμβάνει αποφάσεις και θα τις επιβάλλει στις χώρες-μέλη της κοινής αγοράς άνθρακα και χάλυβα. Εκτός του ότι δεν ήθελε να απολέσει την εθνική κυριαρχία της, η Βρετανία του Κλέμεντ Άτλι δεν πίστευε καθόλου στο σχέδιο αυτό. Είχε άδικο. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) συγκροτήθηκε επισήμως με τη Συνθήκη του Παρισιού της 8ης Απριλίου 1951, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 25 Ιουλίου 1952. Η ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης είχε ξεκινήσει.