Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Με τους Βαβυλωνίους του, έργο που παρουσίασε με νεανική ορμή το 426 π.Χ. (με χοροδιδάσκαλο, όπως και στους Δαιταλείς, τον Καλλίστρατο), ο Αριστοφάνης εξαπέλυσε πρώτη φορά επίθεση κατά του Κλέωνος. Κι αυτή ήταν μια πράξη σαφώς τολμηρή, καθώς στα Μεγάλα Διονύσια ήταν παρόντες και παρακολουθούσαν τις παραστάσεις αντιπρόσωποι των συμμάχων από όλα τα μέρη όπου εκτεινόταν η θαλασσοκρατορία των Αθηναίων. Δεδομένου ότι οι σύμμαχοι της Αθήνας παρουσιάζονταν στους Βαβυλωνίους ως δούλοι που εργάζονταν σκληρά στο μύλο του Κλέωνος, υποφέροντας το ζυγό του αθηναίου αφέντη, γίνεται αντιληπτό πόσο δριμύ ήταν το κατηγορώ του νεαρού κωμωδιογράφου εναντίον του Κλέωνος. Ο τελευταίος, όπως πληροφορούμαστε από σχετική αναφορά στους Αχαρνείς, αντέδρασε εκτοξεύοντας τις δικές του βαριές κατηγορίες εναντίον του Αριστοφάνη.

Εδώ πρέπει βεβαίως να επισημανθεί ότι τον προηγούμενο μόλις χρόνο, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, η Αθήνα είχε τιμωρήσει πολύ αυστηρά τη Μυτιλήνη που είχε αποστατήσει. Ο Κλέων, μάλιστα, είχε εισηγηθεί να θανατωθούν γι’ αυτό όλοι οι Μυτιληναίοι, ολιγαρχικοί και δημοκρατικοί, κάτι που αποφεύχθηκε την τελευταία στιγμή χάρη στην επέμβαση ανθρώπων που διακρίνονταν για τη σωφροσύνη τους.

Οι Αχαρνείς (Αχαρνής κατά την αττική ορθογράφηση) είναι, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το παλαιότερο από τα σωζόμενα έργα του Αριστοφάνη. Με την εν λόγω κωμωδία, που παρουσιάστηκε στα Λήναια του 425 π.Χ., ο κορυφαίος των εκπροσώπων της Αρχαίας Κωμωδίας κατάφερε να νικήσει τα άλλα δύο αστέρια του Κανόνα των Κωμικών, τον Κρατίνο και τον Εύπολη.

Η περίοδος κατά την οποία γράφονται οι Αχαρνείς από τον Αριστοφάνη είναι για τους Αθηναίους μαρτυρική, γεμάτη βάσανα και κακουχίες. Αφενός οι τρομερές επιδημίες και αφετέρου η καταστροφή των καλλιεργειών από τις επιδρομές του εχθρού έχουν διαμορφώσει ένα εφιαλτικό σκηνικό –κυρίως για τον αγροτικό πληθυσμό, που έχει υποχρεωθεί να στεγαστεί υπό άθλιες συνθήκες εντός των Μακρών Τειχών–, ενώ δε διαφαίνεται στον ορίζοντα καμιά ελπίδα για ειρήνευση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διαδραματίζεται το έργο, κι έτσι ως πρωταγωνιστής της κωμωδίας εμφανίζεται ένας υπέρμαχος της ειρήνης, ο χωρικός Δικαιόπολης (Δικαιόπολις), που κουβαλά κιόλας τη δικαιοσύνη μέσα στο ίδιο το όνομά του.

Ο απλός αυτός άνθρωπος από τις Αχαρνές καταφέρνει –στο φανταστικό κόσμο της αριστοφανικής κωμωδίας ασφαλώς– να συνάψει μια προσωπική ειρήνη με τους Σπαρτιάτες, γεγονός που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια ευτυχισμένη ζωή μέσα στην όλη δυστυχία του πολέμου. Όμως, ο Δικαιόπολης καλείται να προστατεύσει το θησαυρό του από τους συνδημότες του, τους σκληροτράχηλους και εξαγριωμένους καρβουνιάρηδες των Αχαρνών –αυτοί απαρτίζουν το χορό της κωμωδίας–, που δεν ποθούν την ειρήνη, αλλά θέλουν μόνο να πάρουν εκδίκηση για την ερήμωση της γης τους.

Ο στόχος του ρακένδυτου Δικαιόπολη όντως επιτυγχάνεται: μετά το λόγο που εκφωνεί ο ειρηνόφιλος αγρότης, ο χορός συντάσσεται τελικά με τη δική του άποψη και όχι με εκείνη του φιλοπόλεμου στρατηγού Λάμαχου. Το υπόλοιπο του έργου δομείται πάνω στην αντίθεση ανάμεσα στα αγαθά της ειρήνης που απολαμβάνει πλέον ο Δικαιόπολης –καρπός της πρωτοβουλίας του να δημιουργήσει μια ελεύθερη αγορά, όπου έχουν πρόσβαση όλοι, ακόμα και όσοι προέρχονται από εχθρικές πόλεις– και στα δεινά που εξακολουθεί να υφίσταται ο Λάμαχος.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος (Δικαιόπολης) και ο χορός στους «Αχαρνείς» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο Θέατρο Δάσους της Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1995 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)