Ένα πτώμα 400 ετών, κλειδωμένο στον τάφο του, μαρτυρά την απόλυτη άγνοια

Αν πιστέψουμε τις αναφορές της εποχής, η Πολωνία του 17ου αιώνα είχε πλημμυρίσει από revenants (εκδικητές) -όχι ακριβώς βρικόλακες, αλλά πρωτο-ζόμπι που παρενοχλούσαν τους ζωντανούς πίνοντας το αίμα τους ή, στην καλύτερη, προκαλώντας αναστάτωση στα σπίτια τους. Σε μια μαρτυρία, από το 1674, ένας νεκρός σηκώθηκε από τον τάφο του για να επιτεθεί στους συγγενείς του- όταν άνοιξε ο τάφος του, το πτώμα ήταν αφύσικα διατηρημένο και έφερε ίχνη φρέσκου αίματος.

Τέτοιες αναφορές ήταν αρκετά συχνές ώστε να χρησιμοποιηθεί ένα ευρύ φάσμα προληπτικών μέτρων ώστε να μην ξαναζωντανέψουν τα πτώματα: Έκοβαν τις καρδιές τους, κάρφωναν τον τάφο τους, σφυρηλατούσαν πασσάλους στα πόδια τους, μπλόκαραν τα σαγόνια τους με τούβλα. Το 1746, ένας Βενεδικτίνος μοναχός ονόματι Antoine Augustin Calmet δημοσίευσε μια δημοφιλή πραγματεία που προσπαθούσε, μεταξύ άλλων, να διακρίνει τους πραγματικούς εκδικητές από τους απατεώνες.

Το «παιδί-βαμπίρ»

Τέσσερις αιώνες αργότερα, οι αρχαιολόγοι στην Ευρώπη ανακάλυψαν τα πρώτα απτά στοιχεία ενός ύποπτου παιδικού εκδικητή. Κατά την ανασκαφή ενός μαζικού νεκροταφείου στην άκρη του χωριού Pień, κοντά στην πολωνική πόλη Bydgoszcz, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Nicolaus Copernicus στο Toruń έφεραν στο φως τα λείψανα αυτού που έχει περιγραφεί ευρέως στα δελτία ειδήσεων ως «παιδί-βαμπίρ».

Το πτώμα, που πιστεύεται ότι ήταν περίπου 6 ετών κατά τη στιγμή του θανάτου του, θάφτηκε με το πρόσωπο προς τα κάτω, με ένα τριγωνικό σιδερένιο λουκέτο κάτω από το αριστερό του πόδι, σε μια πιθανή προσπάθεια να δεθεί το παιδί στον τάφο και να μην στοιχειώσει την οικογένειά του και τους γείτονές του.

«Το λουκέτο ήταν κλειδωμένο στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού» δήλωσε ο Dariusz Poliński, επικεφαλής αρχαιολόγος της μελέτης, μέσω μεταφραστή. Κάποια στιγμή μετά την ταφή, ο τάφος βεβηλώθηκε και αφαιρέθηκαν όλα τα οστά εκτός από εκείνα των κάτω άκρων.

«Το παιδί ενταφιάστηκε σε πρηνή θέση, έτσι ώστε αν επέστρεφε από τους νεκρούς και προσπαθούσε να ανέβει, θα δάγκωνε το χώμα αντί γι’ αυτό» δήλωσε ο Dr Poliński. «Εξ όσων γνωρίζουμε, αυτό είναι το μοναδικό παράδειγμα τέτοιας ταφής παιδιού στην Ευρώπη».

Δείτε το βίντεο 

«Εγκαταλελειμμένες ψυχές αποκλεισμένες από την κοινωνία»

Τα λείψανα τριών άλλων παιδιών βρέθηκαν σε έναν λάκκο κοντά στον παιδικό τάφο. Στον λάκκο υπήρχε ένα θραύσμα μιας σιαγόνας με έναν πράσινο λεκέ, τον οποίο ο Dr Poliński υπέθεσε ότι άφησε ένα χάλκινο νόμισμα που είχε τοποθετηθεί στο στόμα, μια αρχαία και συνηθισμένη ταφική συνήθεια.

Η νεκρόπολη, ένα αυτοσχέδιο νεκροταφείο για τους φτωχούς και για αυτό που ο Dr Poliński αποκάλεσε «εγκαταλελειμμένες ψυχές αποκλεισμένες από την κοινωνία», ανακαλύφθηκε πριν από 18 χρόνια κάτω από ένα χωράφι με ηλιοτρόπια στην πλαγιά ενός λόφου. Δεν αποτελούσε μέρος μιας εκκλησίας ή, στο βαθμό που τα ιστορικά τοπικά αρχεία δείχνουν, δεν ήταν καθαγιασμένο έδαφος.

Μέχρι στιγμής, έχουν αποκαλυφθεί περίπου 100 τάφοι στην περιοχή, μεταξύ των οποίων και ένας μόλις λίγα μέτρα μακριά από αυτόν του παιδιού που φιλοξενούσε τον σκελετό μιας γυναίκας με λουκέτο στα δάχτυλα των ποδιών και ένα σιδερένιο δρεπάνι στο λαιμό της. «Το δρεπάνι προοριζόταν να κόψει το κεφάλι της γυναίκας σε περίπτωση που προσπαθούσε να σηκωθεί» δήλωσε ο Dr Poliński.

Ο μυστήριος πράσινος λεκές

Ένας πράσινος λεκές στο στόμα της αποδείχθηκε από τη χημική ανάλυση ότι δεν προερχόταν από νόμισμα, αλλά από κάτι πιο περίπλοκο. Το υπόλειμμα έφερε ίχνη χρυσού, υπερμαγγανικού καλίου και χαλκού, τα οποία ο Dr Poliński πιστεύει ότι μπορεί να έχουν μείνει από κάποιο φίλτρο που παρασκευάστηκε για να θεραπεύσει τις ασθένειές της. Η αιτία του θανάτου της γυναίκας είναι ασαφής, αλλά ό,τι κι αν ήταν πρέπει να τρόμαξε αυτούς που την έθαψαν.

Η γυναίκα και το παιδί δεν χαρακτηρίζονται ως βαμπίρ, δήλωσε ο Martyn Rady, ιστορικός στο University College του Λονδίνου. Οι βρικόλακες, σημείωσε, είναι ένας συγκεκριμένος τύπος εκδικητή- τα χαρακτηριστικά τους καθορίστηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1720 από Αυστριακούς αξιωματούχους των Αψβούργων, οι οποίοι συνάντησαν ύποπτους βρικόλακες στη σημερινή βόρεια Σερβία και έγραψαν αναφορές που κατέληξαν στα ιατρικά περιοδικά της εποχής.

«Ήταν απολύτως σαφές ότι, σύμφωνα με τον δημοφιλή τοπικό μύθο, ο βρικόλακας είχε τρία χαρακτηριστικά: Ήταν εκδικητής, έτρωγε τους ζωντανούς και ήταν μεταδοτικός» δήλωσε ο Dr Rady. Ο αυστριακός ορισμός διαμόρφωσε τη λογοτεχνική μυθολογία των βαμπίρ.

Τα είδη και τα υποείδη των εκδικητών

Οι πολωνικοί θρύλοι διαθέτουν δύο τύπους revenants. Ο upiór, που αργότερα αντικαταστάθηκε από το «wampir», είναι παρόμοιος με τον κινηματογραφικό Δράκουλα, τον οποίο ενσάρκωσε ο αξεπέραστος Μπέλα Λουγκόζι.

Ο strzyga έμοιαζε περισσότερο με μάγισσα – «δηλαδή, με την παλιά έννοια του παραμυθιού, ένα κακόβουλο θηλυκό πνεύμα ή δαίμονας που κυνηγάει τους ανθρώπους, μπορεί να τους φάει ή να πιει το αίμα τους» δήλωσε ο Al Ridenour, λαογράφος με έδρα το Λος Άντζελες.

Στο Pień, οι ντόπιοι μερικές φορές αναφέρονται στη δρεπανοφόρο γυναίκα ως strzyga, ένα φάντασμα που συνήθως γεννιέται με δύο ψυχές. «Η κακόβουλη ψυχή δεν μπορεί να βρει ανάπαυση στον τάφο, οπότε ανασταίνεται και σπέρνει τον όλεθρο» είπε ο Ridenour.

Επισήμανε την ταραχώδη φύση της Αντιμεταρρύθμισης* στην Πολωνία που επέτρεψε να επιμείνουν οι παγανιστικές πεποιθήσεις για τους απέθαντους. «Ως αντίδραση στους Προτεστάντες, η Καθολική Εκκλησία ανέβασε το δράμα και το συναίσθημα, όπως μπορείτε να δείτε στην τέχνη του μπαρόκ, στους πίνακες memento mori και τα παρόμοια», είπε. Τα κηρύγματα έγιναν πιο φλογερά και προκάλεσαν φόβο για τον διάβολο και τους δαίμονες, ο οποίος μεταφράστηκε σε φόβο για τους επαναστάτες και την αναζωογόνηση των νεκρών.

(*Το σύνολο των ενεργειών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας τον 16ο και 17ο αιώνα, προκειμένου να ανακόψει τη διάδοση των ιδεών της μεταρρύθμισης με βίαια μέτρα, όπως η Ιερά Εξέταση και ο κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων).

Οι κλειδωμένοι νεκροί

Προς το τέλος του Μεσαίωνα, η τοποθέτηση λουκέτων στους τάφους έγινε κάτι σαν παράδοση στην Κεντρική Ευρώπη, ιδίως στην Πολωνία, όπου έχουν βρεθεί σύνολα λουκέτων και κλειδιών στους τάφους περίπου τριών δωδεκάδων νεκροταφείων για Εβραίους Ασκενάζι.

Σε ένα εβραϊκό νεκροταφείο του 16ου αιώνα στο Λούμπλιν, σιδερένιες κλειδαριές τοποθετούνταν σε σάβανα, γύρω από το κεφάλι του νεκρού ή, ελλείψει φέρετρου, σε μια σανίδα που κάλυπτε το πτώμα. Μέχρι στιγμής, η κρύπτη από το Lutomiersk είναι η μεγαλύτερη: Από τους 1.200 τάφους που ερευνήθηκαν, σχεδόν 400 περιείχαν λουκέτα.

Αν και η σημασία αυτής της τελετουργίας είναι πλέον ασαφής, ένας όρος του Ταλμούδ* για τον τάφο είναι «κλειδαριά» ή «κάτι κλειδωμένο», γεγονός που οδήγησε ορισμένους μελετητές στο συμπέρασμα ότι το έθιμο συμβόλιζε το «κλείδωμα του τάφου για πάντα». Το έθιμο συνεχίστηκε στις εβραϊκές κοινότητες της Πολωνίας τουλάχιστον μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

(*Το Ταλμούδ είναι το βασικό κείμενο του ραββινικού Ιουδαϊσμού και αποτελεί την κύρια πηγή του σύγχρονου εβραϊκού θρησκευτικού νόμου, της χαλακά, καθώς και της εβραϊκής θεολογίας. Το Ταλμούδ σημαίνει στα εβραϊκά «διδασκαλία» ή «μελέτη»).

Η Kalina Skóra, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας και Εθνολογίας της Πολωνικής Ακαδημίας Επιστημών στο Łódź, δήλωσε ότι ο στόχος, σύμφωνα με τους επαγγελματίες των μέσων του 20ού αιώνα, ήταν «να εμποδιστεί ο νεκρός να μιλήσει, να πει κακά πράγματα ή μάλλον να μιλήσει για αυτόν τον κόσμο στον άλλο κόσμο».

Ο «ασθενής μηδέν»

Ο Dr Poliński αμφέβαλε ότι η γυναίκα και το παιδί που θάφτηκαν κοντά στο Pień ήταν Εβραίοι. «Αν ήταν, τα σώματά τους θα είχαν ταφεί σε εβραϊκό νεκροταφείο» είπε.

Γιατί λοιπόν τους ξεχώρισαν; Ίσως η αιτία να ήταν κάποιο κοινωνικό στίγμα, όπως το να είναι αβάπτιστοι ή να πεθαίνουν από αυτοκτονία, να επιδεικνύουν παράξενη συμπεριφορά όσο ζούσαν ή να έχουν την ατυχία να είναι οι πρώτοι που χάνονται σε μια επιδημία, δήλωσε η Lesley Gregoricka, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Αλαμπάμα, η οποία δεν συμμετείχε στην ανασκαφή.

«Καθώς η Πολωνία επηρεάστηκε ελάχιστα από επιδημίες όπως ο Μαύρος Θάνατος, θα μπορούσαν να ευθύνονται άλλες επιδημίες, όπως η χολέρα» δήλωσε. «Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί τα παιδιά μερικές φορές στοχοποιούνταν ως πιθανοί εκδικητές του θανάτου».

Στη δίνη μιας μανιασμένης μάστιγας, τα νεκροταφεία μερικές φορές σκάβονταν για έναν «ασθενή μηδέν». Μέχρι και δώδεκα πτώματα μπορεί να εκταφιάζονταν, είπε η Dr Skóra.

Όπως οι χωρικοί στο τρομακτικό διήγημα της Σίρλεϊ Τζάκσον, «Η Λοταρία», ολόκληρες κοινότητες συμμετείχαν στη δραστηριότητα αυτή. «Κάποιοι από τους κατοίκους της περιοχής συμμετείχαν στο να ανακαλύψουν ποιος ήταν η αιτία των θανάτων, ενώ άλλοι, κυρίως ενήλικοι άνδρες, μερικές φορές συνοδευόμενοι από έναν ιερέα, συμμετείχαν στο να ξεθάψουν τους νεκρούς και να αναζητήσουν τον ένοχο».

Οι αντιδαιμονικές δυνάμεις

Όταν οσμίζονταν έναν εκδικητή, ο φόβος ήταν μήπως δεν γίνει αποσύνθεση – αυτό ήταν κυριολεκτικά, ένα θανάσιμο στοιχείο. «Λίγες εβδομάδες ή μήνες μετά το θάνατο, το σώμα ήταν ακόμα «φρέσκο»», δήλωσε η Dr Skóra. «Πολύ συχνά ο τάφος του πρώτου ανθρώπου που πέθαινε -του φερόμενου ως δράστη- ανασκάπτονταν και, για να σταματήσει να προκαλεί περαιτέρω θανάτους, τον ξάπλωναν μπρούμυτα, τον αποκεφάλιζαν, του έκοβαν τα άκρα».

Κλειδαριές, δρεπάνια και άλλα αντικείμενα από σίδηρο, ένα μέταλλο που λέγεται ότι έχει αντιδαιμονικές δυνάμεις, κρύβονταν στον τάφο ως προληπτικά μέτρα. Αν όλα αυτά δε λειτουργούσαν, το σώμα αφαιρούνταν και καίγονταν, οι στάχτες διασκορπίζονταν ή βυθιζόταν.

Όσο φρικιαστική κι αν ακούγεται η μεταχείριση αυτών των υποτιθέμενων εκδικητών, η πίστη αυτή μπορεί τουλάχιστον να έδινε ένα τέλος στη συχνά μελαγχολική μεταθανάτια ζωή τους.

Για να παραθέσουμε τα λόγια του Λουγκόζι στον «Δράκουλα»: «Το να πεθάνεις, να είσαι πραγματικά νεκρός, αυτό πρέπει να είναι ένδοξο».

*Με στοιχεία από nytimes.com