Σεπτεμβριανά: Πώς ερμήνευσε η αμερικανική διπλωματία την τραγωδία του ελληνισμού της Πόλης

Στα τρομερά Σεπτεμβριανά του 1955, στην τραγωδία που επέπρωτο να βιώσει ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης, είναι αφιερωμένο και το παρόν άρθρο μας, ένα ακόμα πέραν του χθεσινού. Και αυτό, βασισμένο στις πηγές του Οργανισμού μας, στο πολύτιμο Ιστορικό Αρχείο μας.

Εκεί, και συγκεκριμένα στο ηλεκτρονικό αρχείο των τευχών του «Ταχυδρόμου», εντοπίσαμε ένα πολυσέλιδο δημοσίευμα αναφορικά με τα δραματικά γεγονότα της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955, την οικονομική και πολιτισμική καταστροφή του ελληνικού στοιχείου της Πόλης από έναν καλώς οργανωμένο τουρκικό όχλο, εξέλιξη που οδήγησε σε μαζική, αναγκαστική μετανάστευση 130.000 και πλέον έλληνες κατοίκους τής πάλαι ποτέ Βασιλεύουσας. Το κείμενο υπό τον τίτλο «Τη βραδιά που οι Τούρκοι λεηλάτησαν την Πόλη», υπογεγραμμένο από τον αείμνηστο Στάθη Ευσταθιάδη (1925-2017), είχε δημοσιευτεί στο τεύχος του περιοδικού που είχε κυκλοφορήσει στις 8 Απριλίου 1992.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.4.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο εμπειρότατος διπλωματικός συντάκτης, αξιοποιώντας άκρως απόρρητα μέχρι πρότινος έγγραφα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ που είχαν περιέλθει στην κατοχή του, αποκάλυπτε στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες του «Ταχυδρόμου» το πώς είχαν δει και είχαν καταγράψει, το πώς είχαν αναλύσει και είχαν εξηγήσει οι αμερικανοί διπλωμάτες τη λεηλασία που είχε υποστεί ο ελληνισμός της Πόλης από τον έξαλλο τουρκικό όχλο.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.4.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ορισμένα επιλεγμένα αποσπάσματα από το εκτενέστατο κείμενο του Ευσταθιάδη παρουσιάζονται κατωτέρω:

Δύο τουρκικές εφημερίδες, η «Βατάν» και η «Ισταμπούλ Εξπρές», συναγωνίζονταν από τις 2 Σεπτεμβρίου σε ανθελληνικές, δηλητηριώδεις «εκκλήσεις προς κάθε γνήσιο τούρκο πατριώτη» να θυμάται ότι ο πατέρας του πέταξε τους «Ρωμιούς» στη θάλασσα. Προειδοποιούσαν ταυτόχρονα ότι «σκουλήκια Ρωμιοί, προδότες και πράκτορες τριγυρνούν ανάμεσά μας», υποδεικνύοντας, όχι και τόσο συγκαλυμμένα, ότι «πρέπει να τσακίσουμε τη ραχοκοκαλιά τους».

Αυτό ακριβώς έκαναν στις 6 Σεπτεμβρίου…

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.4.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αφορμή στάθηκε η έκρηξη ενός καψουλιού στο Τουρκικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, που στεγαζόταν δίπλα σε ένα οίκημα όπου είχε γεννηθεί ο Κεμάλ Ατατούρκ. Η όλη υπόθεση ήταν πολύ ύποπτη –και αρκετούς μήνες αργότερα διαπιστώθηκε ότι επρόκειτο περί καθαρής προβοκάτσιας, συνελήφθη μάλιστα και δικάστηκε ο τουρκικής καταγωγής δράστης–, αλλά αυτό δεν εμπόδισε τις τουρκικές εφημερίδες να εμφανίσουν το γεγονός ως ελληνική επίθεση και καταστροφή του σπιτιού όπου γεννήθηκε ο «αθάνατος αναγεννητής της Μητέρας Πατρίδας Τουρκίας» και να φανατιστεί ο κόσμος, που εκαλείτο «να πάρει αμέσως εκδίκηση» και «να δώσει ένα γερό μάθημα στους Έλληνες».

Μία εβδομάδα μετά τα τραγικά γεγονότα της Κωνσταντινούπολης η Κάθριν Μπράκεν, πρόξενος στο εκεί Γενικό Προξενείο των Ηνωμένων Πολιτειών, διαβιβάζει στο Στέητ Ντηπάρτμεντ την πλήρη έκθεση του προϊσταμένου της γενικού προξένου Άρθουρ Ρίτσαρντ για τις «ταραχές της 6 και 7 Σεπτεμβρίου στην Ισταμπούλ» – έξι πυκνογραμμένες σελίδες.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.4.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η ζωή στην Πόλη αρχίζει να ξαναβρίσκει κάποιο ρυθμό, διαπιστώνει ο αμερικανός διπλωμάτης, «ωστόσο το όργιο εκείνης της νύχτας άφησε μια βαθιά πληγή στην κοινωνική διάρθρωση αυτής της πόλης που θα αργήσει πολύ να ξεχαστεί, καθώς η βεβήλωση των νεκροταφείων και η καταστροφή των εκκλησιών προκάλεσαν ανεπανόρθωτες ζημιές».

Γιατί όμως έγινε αυτό το «όργιο»; Ο αμερικανός γενικός πρόξενος δεν δυσκολεύεται να αναλύσει τους λόγους και να ειρωνευθεί τις ψευτοεξηγήσεις που είχε δώσει ο τότε πρωθυπουργός Μεντερές. Γράφει:

«Απευθυνόμενος στην Εθνοσυνέλευση ο πρωθυπουργός εξήγησε, στις 12 Σεπτεμβρίου, τα γεγονότα ως μια ψύχωση. Ασφαλώς είναι αλήθεια. Όμως είναι σχεδόν αδύνατο να αναλύσει κανείς την αιτία της, αν προηγουμένως δεν δοθούν περισσότερες εξηγήσεις από την κυβέρνηση και αν δεν δικαστούν και τιμωρηθούν οι πρωταίτιοι, όπως ο πρωθυπουργός υποσχέθηκε. Φαίνεται όμως ότι οι παρακάτω παράγοντες έπαιξαν ρόλο στο να θερμάνουν τα αίματα του όχλου σε βαθμό που να φθάσουν σε ανεξέλεγκτη τρέλα εκείνη τη νύχτα:

1. Υπερβολικός εθνικισμός και φόβος για το λανθάνον αίσθημα αλυτρωτισμού που άναψε το Κυπριακό.

2. Εκδίκηση στους Έλληνες και μίσος για το είδος της ζωής που κάνουν μέσα στην κοινότητά τους, γύρω από τις εκκλησίες τους και τα σχολεία, κάτι που οι Τούρκοι δεν έχουν. Αυτά τα αισθήματα συμπληρώνονται με τη ζήλια για το γενικώς υψηλό επίπεδο ζωής των Ελλήνων, κάτι που συνδέεται και με τον αντιχριστιανισμό τους.

3. Μια έκφραση της δυσφορίας για την πίεση που δημιουργεί το όλο και πιο υψηλό κόστος ζωής και ιδιαίτερα η έλλειψη καφέ, τσαγιού και ζάχαρης, που αποτελούν τα βασικά είδη διατροφής των κατώτερων και μεσαίων κοινωνικών τάξεων».

Η αμερικανική έκθεση σπεύδει να παρατηρήσει ότι «μολονότι μεγάλα πλήθη λαού πήραν μέρος στα έκτροπα, δεν ανταποκρίνονταν όλοι σε όλα τα παρακινητικά στοιχεία που αναφέραμε παραπάνω. Ωστόσο, όλοι, καλοντυμένοι φοιτητές ή ρακένδυτοι αλήτες, βρήκαν κάτι σ’ αυτά τα στοιχεία που τους έσπρωξαν σε έναν καταστροφικό βανδαλισμό, άγνωστο στην Τουρκία ακόμη και στην εποχή της οθωμανικής εισβολής».

[…]

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.4.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Υπάρχει πλήθος αποδείξεων», γράφει ο αμερικανός διπλωμάτης, «ότι αυτή η περίεργη διαδήλωση είχε τη συγκατάθεση της κυβέρνησης, μολονότι σύμφωνα με τον κυβερνήτη Γκιοκάι ούτε είχε ζητηθεί ούτε είχε δοθεί συγκεκριμένη άδεια για τη συγκέντρωση στο Ταξίμ εκείνη την ημέρα. Ο υπουργός Προεδρίας Κιοπρουλού δήλωσε στη συζήτηση στην Εθνοσυνέλευση ότι η κυβέρνηση είχε την πληροφορία για τη διαδήλωση, αλλά όχι για την ημέρα και την ώρα. Εμπεριστατωμένη μαρτυρία επίσης βεβαιώνει ότι η Αστυνομία σε όλα τα διαμερίσματα της πόλης είχε ενημερωθεί από τους ανωτέρους της ότι η κυβέρνηση δεν θα εμπόδιζε τις διαδηλώσεις. Η Αστυνομία δεν θα έπρεπε να επέμβει, αν μερικές βιτρίνες καταστημάτων θρυμματίζονταν, αλλά θα έπρεπε να έχει υπό έλεγχο τις φωτιές. Δεν δόθηκε διαταγή να αποσταλούν ενισχύσεις στην πλατεία Ταξίμ, όπου οι διαδηλώσεις θα ήταν δυνατόν να τεθούν υπό έλεγχο. Πιθανώς απληροφόρητοι, ο πρωθυπουργός και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ανεχώρησαν από την Άγκυρα στις 8:00 μ.μ. με το τρένο, μολονότι εκείνη την ώρα η κατάσταση είχε εξελιχθεί σε βιαιότητες και είχαν ήδη σημειωθεί σημαντικές καταστροφές σε όλα τα διαμερίσματα της πόλης».

[…]

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.4.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Υπάρχει πλήθος ενδείξεων», συνεχίζει ο αμερικανός γενικός πρόξενος στην έκθεσή του, «ότι η καταστροφή ήταν καλώς οργανωμένη. Δυσφορώντας που η ευθύνη καταλογίστηκε στους Τούρκους, τόσο η κυβέρνηση όσο και η πλειονότητα του τουρκικού λαού την απέδωσε στους κομμουνιστές, παρ’ όλο που επανειλημμένα διακηρύσσεται εδώ ότι σχεδόν δεν υπάρχει κομμουνιστικό πρόβλημα στην Τουρκία. Ο τρόπος με τον οποίον τα ελληνικά και τα άλλων μειονοτήτων καταστήματα και σπίτια σε κάθε γωνιά αυτής της πόλης δέχθηκαν επίθεση και καταστράφηκαν δείχνει ότι η ταυτότητα των θυμάτων ήταν εκ των προτέρων ελεγμένη. Πολύς θόρυβος γίνεται περί δήθεν καταστροφών και περιουσιών που ανήκουν σε Τούρκους. Πληροφορίες που διαθέτουμε εδώ μαρτυρούν ότι κάτι τέτοιο ήταν αναπόφευκτο και συνέβη κυρίως στην [λεωφόρο] Ιστικλάλ, όπου ο αριθμός των ελληνικών καταστημάτων είναι τόσο μεγάλος, που ήταν αδύνατο το έξαλλο πλήθος να κάνει τη διάκριση. Αυτό ενισχύεται και από το γεγονός ότι, όταν θρυμματίζονταν οι βιτρίνες αρκετών τουρκικής ιδιοκτησίας καταστημάτων και ο ιδιοκτήτης διαμαρτυρόταν, το πλήθος γυρνούσε και έφευγε. Τα κλομπς και τα άλλα σύνεργα που χρησιμοποιήθηκαν από τον όχλο δεν ήταν από εκείνα που μπορεί να βρει κανένας στον δρόμο. Προφανώς είχαν διανεμηθεί γι’ αυτόν τον σκοπό. Τα περισσότερα ταξί και πολλά φορτηγά αυτοκίνητα είτε είχαν ειδοποιηθεί εκ των προτέρων είτε εθελοντικά ευθύς αμέσως χρησιμοποιήθηκαν από τις περιφερόμενες συμμορίες κατά τρόπο που δείχνει ότι υπήρχε προσυνεννόηση. Άλλη απαίσια ένδειξη ότι υπήρξε οργάνωση ήταν η εμφάνιση πολύ ενωρίς των χαμάληδων, χωρικών και αλητών που πήραν μέρος στους βανδαλισμούς και οι οποίοι έμειναν για να λεηλατήσουν».

Και ο αμερικανός διπλωμάτης καταλήγει: «Έτσι όπως φαίνεται, η κυβέρνηση δεν μπορεί να αποφύγει τη βαριά κατηγορία της ανευθυνότητας. Έκανε τα στραβά μάτια στη διαδήλωση, η οποία σήμαινε κάποιο ποσοστό βίας ενός τμήματος του πληθυσμού εναντίον ενός άλλου. Και το έκανε αυτό χωρίς να εξετάσει σοβαρά σε ποια κατάσταση ήταν τα πνεύματα των πολιτών ή να σκεφθεί τον κίνδυνο που δημιουργούσε αφήνοντας αυτά τα πνεύματα να εκδηλωθούν ελεύθερα εναντίον μιας αυτόχθονης μειονότητας, για την οποία ένιωθε πικρία επί πεντακόσια χρόνια».