Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Οι Ιππείς (Ιππής κατά την αττική ορθογράφηση), μία ακόμη από τις έντεκα σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη, είναι το έργο με το οποίο ο διαπρεπέστερος των εκπροσώπων της Αρχαίας ή Παλαιάς Κωμωδίας κατόρθωσε να κερδίσει τη νίκη στα Λήναια του 424 π.Χ. Η εν λόγω κωμωδία –το πρώτο έργο που ανέβασε ο ίδιος ο Αριστοφάνης στη σκηνή– οφείλει την ονομασία της στους ιππείς, τους αριστοκράτες που αποτελούσαν τη δεύτερη ανώτερη κοινωνική τάξη της αθηναϊκής πολιτείας.

Με τους Ιππείς ο Αριστοφάνης καταγγέλλει κατ’ αρχήν το λαϊκισμό και τη δημαγωγία, έχοντας στο στόχαστρό του –όπως είχε πράξει και το 426 π.Χ. με τους Βαβυλωνίους– τον Κλέωνα. Στην εισαγωγή του έργου δύο δούλοι, που παριστάνουν κατά την επικρατέστερη εκδοχή τους στρατηγούς Νικία και Δημοσθένη, διεκτραγωδούν τη μοίρα τους και περιγράφουν με τα πλέον μελανά χρώματα την κατάσταση σε έναν αθηναϊκό οίκο, αφότου ένας νεοφερμένος δούλος ονόματι Παφλαγόνας –με αυτόν ταυτίζεται ο Κλέων– άρχισε να κάνει κουμάντο σε αυτόν (ο οίκος δεν είναι παρά μια ευρηματική αλληγορία του Δήμου, του αθηναϊκού πολιτεύματος, όπου ο Κλέων είχε καταφέρει να επιβληθεί με τη φαυλότητά του και τις γαλιφιές του). Η μόνη παρηγοριά των δύο ανδρών στις δύσκολες αυτές ώρες είναι μια προφητεία που αναγράφεται στη συλλογή χρησμών του βυρσοδέψη Παφλαγόνα, ότι αυτός θα βρει το μάστορά του από έναν αλλαντοπώλη, ακόμα πιο αισχρό και πιο ανήθικο και από εκείνον.

Η συγκεκριμένη προφητεία επαληθεύεται και με το παραπάνω. Οι δύο ανταγωνιστές, ο Παφλαγόνας και ένας πλανόδιος αλλαντοπώλης που έχει την υποστήριξη του χορού –τον απαρτίζουν ιππείς–, αγωνίζονται να ξεπεράσουν ο ένας τον άλλον σε χυδαιότητα και απρέπεια. Μετέρχονται όλα τα μέσα για να αποσπάσουν την εύνοια και τα προνόμια του Δήμου (απάτες, τερτίπια, κολακείες, χρησμούς, τραπεζώματα). Τελικά, ο Παφλαγόνας υποχρεώνεται βάσει ενός χρησμού να αναγνωρίσει τον αλλαντοπώλη ως κατάλληλο διάδοχό του και να αποχωρήσει.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σκηνή όπου ο Δήμος αποκαλύπτει στο χορό ότι έχει στην πραγματικότητα την ικανότητα να ξεχωρίζει τους φαύλους και τους δολερούς, αυτούς που τον απομυζούν αποσκοπώντας στο προσωπικό τους κέρδος. Το κομμάτι αυτό του έργου, μέσα σε ένα κλίμα εμφανώς διαφορετικό από την κυρίαρχη έως τότε αθλιότητα, προετοιμάζει παράλληλα τη μετάβαση στο τελευταίο μέρος, που αναμφίβολα προκαλεί αίσθηση.

Εκεί ο αλλαντοπώλης και ο Δήμος εμφανίζονται με ένα εντελώς διαφορετικό πρόσωπο. Ο πρώτος –ο μέχρι τούδε ευφραδής απατεώνας–, στεφανωμένος και με γιορτινή φορεσιά, αναγγέλλει ότι έβρασε στο καζάνι τον ηλικιωμένο Δήμο και τον έκανε με αυτόν τον τρόπο νέον. Πράγματι, ο δεύτερος, ο Δήμος, δεν είναι πλέον ο άξιος οίκτου και συμπάθειας γέρος, αλλά ένας λεβεντάνθρωπος λαμπρός, με τη στολή των θριάμβων του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας, που επευφημείται από το χορό ως βασιλιάς των Ελλήνων.

Η εικόνα αυτή συνιστά μια εντυπωσιακή μετάβαση από την αδιέξοδη πραγματικότητα στον κόσμο του ονείρου, στην ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον. Κυρίαρχη τώρα είναι η –πάντα καθοριστικής σημασίας για τους ανθρώπους που αντιμετωπίζουν δυσκολίες– ευοίωνη προοπτική: όλα θα αλλάξουν και όλα θα καλυτερέψουν, μια και ο Δήμος θα διορθώσει τα κακώς κείμενα, θα άρει τις παλαιές αμαρτίες του, για τις οποίες ευθύνονταν βέβαια όσοι τον ξεγελούσαν.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Χριστόφορος Νέζερ (αλλαντοπώλης) στους «Ιππείς» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Αύγουστο του 1968 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)