Ντμίτρι Σοστακόβιτς: Αστραπές οργής, πόνου, κουράγιου

Στις 12 Σεπτεμβρίου (25 με το νέο ημερολόγιο) 1906 γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ένας από τους κορυφαίους συνθέτες του περασμένου αιώνα.

Η ζωή του Σοστακόβιτς σημαδεύτηκε από τη στενή και συνάμα αντιφατική σχέση του με το σοβιετικό καθεστώς, το οποίο —παραδόξως— και τον τίμησε (μεταξύ άλλων, υπήρξε μέλος του Ανωτάτου Σοβιέτ) αλλά και τον αποκήρυξε (δις μάλιστα) για το σπουδαίο έργο του (συμφωνίες, κουαρτέτα εγχόρδων, όπερες, κοντσέρτα, κινηματογραφική μουσική, μουσική δωματίου κ.ά.).

Τέσσερα περίπου χρόνια πριν από το θάνατο του δημοφιλέστερου σοβιετικού συνθέτη της γενιάς του (9 Αυγούστου 1975, Μόσχα), το Δεκέμβριο του 1971, είχε δημοσιευτεί στον Observer ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο αναφορικά με τον Σοστακόβιτς συνθέτη αλλά και τον Σοστακόβιτς άνθρωπο.

Από το εν λόγω κείμενο επιλέξαμε ως πλέον αντιπροσωπευτικά τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Πρόσφατο σοβιετικό ντοκιμαντέρ με τίτλο «Ντμίτρι Σοστακόβιτς» παρουσιάζει κάποια στιγμή το συνθέτη καθισμένο μέσα στο διαμέρισμα ενός τρένου που κινείται γρήγορα, να κοιτάζει μελαγχολικός το παράθυρο που αυλακώνεται από τη βροχή. Και ακούγονται αποσπάσματα του μονολόγου του μπάσου από τη 13η Συμφωνία του (την επονομασθείσα «Συμφωνία του Μπάμπι Γιαρ», πάνω σε στίχους του σιβηριανού ποιητή Γιεβγκένι Γιεφτουσένκο).

Καμιά λάμψη ικανοποίησης δεν περνά από αυτό το ωχρό πρόσωπο με τα σφιγμένα χείλη. Τα δάχτυλα των νευρικών χεριών του δεν ησυχάζουν ποτέ. Και μέσα στα μάτια, πίσω από τα γυαλιά με το χοντρό σκελετό, μπορεί κανείς να διακρίνει αστραπές οργής, πόνου, κουράγιου. Αυτό είναι το πρόσωπο του μουσικού που τον είπαν «μουσική συνείδηση του αιώνα».

Η στιγμή αυτή της ζωής του Σοστακόβιτς που ζωντανεύει στην οθόνη έχει εξαιρετική σημασία. Για όσους ήλθαν σε κάποια επαφή με εκείνον, είναι η ίδια του η ζωή. Είναι γνωστό το ανεξιχνίαστο πρόσωπό του με την παράδοξη τρεμούλα της ανυπομονησίας, το πάθος του για εξομολογήσεις διά της μουσικής, που μπορεί να τον καταλάβει σε οποιοδήποτε περιβάλλον. Και επ’ αυτού ο Σοστακόβιτς είναι ειλικρινέστατος:

«Το εξωτερικό περιβάλλον ή η άνεση δε σημαίνει τίποτα για μένα» λέει. «Αν φαντάζεται κανείς πως ένα ωραίο παλάτι βοηθά να βγάλεις καλή μουσική, γελιέται. Από την πείρα μου ξέρω ότι πολλές φορές συνέθεσα μουσική μέσα σε ένα τρένο, υπό συνθήκες ήκιστα άνετες. Απεναντίας, μπορεί να γυρνώ από ένα πολυτελέστατο αναπαυτήριο δίχως να έχω γράψει ούτε μία σελίδα μουσικής».

Στον Σοστακόβιτς συνθέτη και στον Σοστακόβιτς άνθρωπο συνυπάρχουν, πλάι-πλάι, τα αντιφατικότερα γνωρίσματα — καλοσύνη και σκληρότητα, πείσμα και παιδική συστολή, η πνευματικότητα της μεγαλοφυΐας και ο λιτός ορθολογισμός του 20ού αιώνα.

Το παράδειγμα της 7ης Συμφωνίας του (γνωστής ως «Συμφωνίας του Λένινγκραντ»), που γράφτηκε κατά τη διάρκεια των ιστορικών γεγονότων στα οποία είναι αφιερωμένη, κατά τους πρώτους μήνες της ναζιστικής επίθεσης εναντίον της ΕΣΣΔ, είναι μοναδικό στην ιστορία. Γράφτηκε ως ένα ντοκουμέντο των καιρών και κατέστη ένα λάβαρο του αντιναζιστικού αγώνα, που απασχολούσε το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας.

Κινηματογραφικά επίκαιρα της εποχής του πολέμου διέσωσαν την εικόνα ενός Σοστακόβιτς καθισμένου νύχτα στο πιάνο του, να γράφει τη μουσική του μέσα στις λάμψεις των πυροβόλων, στο πολιορκημένο Λένινγκραντ. Υπερασπιζόταν την πόλη γράφοντας τη μουσική του, που, όπως έλεγε, ήταν μια διέξοδος όλων όσα ένιωθε. Το ίδιο έκανε κι όταν φόρεσε ένα κράνος και ανέβηκε στη στέγη του Ωδείου, εκτελώντας χρέη πυροσβέστη κατά τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς, αλλά και όταν βοηθούσε τους σπουδαστές να χτίσουν οχυρωματικά έργα γύρω από την πόλη.

[…]

Η 7η Συμφωνία αποδείχθηκε σημαντικό ορόσημο στη ζωή του συνθέτη. Χώρισε τη μουσική του σε δύο περιόδους, την προπολεμική και την τωρινή, την περίοδο του Λένινγκραντ και την περίοδο της Μόσχας. Όμως, ποια ήταν τα άλλα ορόσημα στη ζωή του;

Γεννήθηκε το Σεπτέμβριο του 1906 στην Αγία Πετρούπολη, και οι εντυπώσεις της παιδικής ηλικίας του είναι συνυφασμένες με ό,τι έζησε το 1917. Θυμάται τους δρόμους γεμάτους κόσμο, τις διαδηλώσεις, τις συγκρούσεις με την Αστυνομία, την 3η Απριλίου 1917, όταν ο Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία από την εξορία, καθώς και την αγόρευσή του μπροστά στο σιδηροδρομικό σταθμό.

Ο Σοστακόβιτς κλήθηκε να αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες. Έχασε πολύ νωρίς τον πατέρα του και βοήθησε την οικογένειά του να ζήσει δουλεύοντας ως πιανίστας-ακομπανιατέρ σε ένα βουβό κινηματογράφο. Ενεγράφη στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης το 1919 και σπούδασε χάρη στην ειδική επιχορήγηση με την οποία τον ενίσχυσε ο διευθυντής του μουσικού ιδρύματος.

[…]

Το 1926, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Ωδείο, έκανε το ντεμπούτο του με την 1η Συμφωνία, που έπαιξε με μεγάλη επιτυχία η Φιλαρμονική του Λένινγκραντ υπό τον Νικολάι Μάλκο. Πολύ σύντομα η εν λόγω συμφωνία έγινε διεθνώς γνωστή. […] Παρ’ όλα αυτά, ο δρόμος του Σοστακόβιτς προς τις μεγάλες συμφωνίες των ώριμων χρόνων του δεν αποδείχθηκε τόσο λαμπερός όσο φαινόταν να υπόσχεται η αρχική επιτυχία του. Ο συνθέτης υποχρεώθηκε να βαδίσει μέσα σε περιοχές παρεξηγήσεως και κριτικού ελέγχου, ενώ πλήθος δραστηριοτήτων (όπως το θέατρο και ο αθλητισμός) τον απορρόφησαν καθ’ οδόν προς τις μεγάλες του συμφωνίες.

[…]

Ωστόσο, ο συνθέτης έδειξε πρωτοφανή ενεργητικότητα. Έγραψε την υπέροχη 5η Συμφωνία του, που μερικές φορές την αποκαλούν «Συμφωνία του Άμλετ». Αυτή στάθηκε η απαρχή μιας ολόκληρης σειράς συμφωνιών, στις οποίες ο Σοστακόβιτς εκφράζει ένα αίσθημα σαφούς ιστορικής τοποθετήσεως, ένα ψυχολογικό βάθος και μια δραματική ένταση που λειτουργεί σε πολλά επίπεδα. […]

«Η παιδεία, ο πολιτισμός μας και η ίδια η ζωή έχουν ως επίκεντρο την αγάπη μας για τους συνανθρώπους μας» είπε κάποτε ο Σοστακόβιτς, μιλώντας για την 7η Συμφωνία του. Αυτό μπορεί να είναι και η γενική ιδέα που κρύβεται πίσω από τη μουσική του, συμπεριλαμβανομένης και της 14ης Συμφωνίας, του πλέον πρόσφατου από τα μεγάλα έργα του, που γράφτηκε το 1969. Στο έργο του αυτό ανυψώνεται στις κορυφές της τραγωδίας και αψηφά κι αυτόν ακόμη το θάνατο ως το χειρότερο κακό.

Σήμερα ο Σοστακόβιτς έχει την τάση να αποφεύγει μάλλον να εκφράζει τη γνώμη του για τη μουσική, ιδιαίτερα δε αποφεύγει να μιλά για τις υπό κατασκευήν δημιουργίες του. Αν τολμήσετε να τον ρωτήσετε για τη μουσική που ίσως συνθέτει τη στιγμή αυτήν, είναι πολύ πιθανόν —πέρα από τη λάμψη που θα διακρίνετε πίσω από τους φακούς των γυαλιών του— να λάβετε μια μάλλον απότομη απάντηση: «Για τη μουσική του, όπως και για την αγαπημένη του, το καλύτερο είναι να μη μιλά κανείς πάρα πολύ!»