Ίων Δραγούμης: Θύμα του σκοτεινού κομματικού φανατισμού

Το οικογενειακό περιβάλλον έχει καταστρέψει πολλούς πολιτικούς ή τουλάχιστον τους έχει «ξεστρατίσει», δηλαδή απομακρύνει, απ’ το δρόμο τον οποίον ήτανε προωρισμένοι να βαδίσουν.

Είναι ακριβώς η περίπτωση και του Ίωνος Δραγούμη, ο οποίος, ενώ ξεκίνησε «σοσιαλιστής», κατέληξε υπέρμαχος του άκρου συντηρητισμού. Μέσα στο αριστοκρατικό περιβάλλον της τάξεως στην οποίαν ανήκε υπέστη βαθμιαία μια μεταστροφή, που μετέβαλε τον παλαιό ριζοσπάστη σε υπερασπιστή του κωνσταντινισμού και σε αντίμαχο του βενιζελισμού, ο οποίος την εποχή εκείνη αποτελούσε την προοδευτικώτερη πολιτική παράταξη της χώρας. Η ιδεολογική αυτή μεταστροφή του τραγικού Δραγούμη συνετελέσθη υπό τις εξής συνθήκες:

Ο πατέρας του Δραγούμη ως πολιτευτής ανήκε στο κόμμα του Χαριλάου Τρικούπη, που στον καιρό του εκπροσωπούσε και αυτό τις προοδευτικώτερες δυνάμεις του τόπου. Μετά τον θάνατο όμως του Τρικούπη ο Στέφανος Δραγούμης συνετάχθη με τον Γεώργιο Θεοτόκη, ο οποίος ενεφανίσθη ως διάδοχος του μεγάλου Μεσολογγίτη πολιτικού. Αλλά ο Κερκυραίος κόντες ακολούθησε γρήγορα άλλη γραμμή από εκείνη που είχε χαράξει ο πρώην αρχηγός του Τρικούπης. Ο τελευταίος αυτός, πρόμαχος του κοινοβουλευτισμού, είχε έλθει επανειλημμένως σε αντίθεση με την Αυλή, η οποία και τελικώς τον συνέτριψε. Ο Θεοτόκης, αντιθέτως, μόλις ωργάνωσε το κόμμα που είχε κληρονομήσει από τον Τρικούπη, εστράφη προς τον θρόνο, του οποίου και έγινε, συντόμως, υπερασπιστής και συνεργάτης. Κατέστη ο «ευνοούμενος» του παλατιού, και λησμονώντας τις αρχές του Ρουμελιώτη ηγέτη, ο οποίος είχε διακηρύξει το ιστορικό «τις πταίει;» —για να απαντήση ο ίδιος στο ερώτημα αυτό: Φταίει το Στέμμα—, κατέληξε να πιστεύη ότι δεν έφταιγε ποτέ και σε τίποτα το Στέμμα.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 29.9.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μαζί με τον Θεοτόκη προσανατολίσθηκαν προς την βασιλόφρονα τούτη γραμμή και οι κορυφαίοι συνεργάται του, όπως ο Στέφανος Δραγούμης. Ο γιος του Ίων ανατράφηκε, λοιπόν, μέσα σε ένα περιβάλλον όπου οι τρικουπικές παραδόσεις είχαν πια λησμονηθή και επικρατούσαν τώρα οι θεοτοκικές φιλομοναρχικές τάσεις. Οι επιρροές που δεχόταν ο νέος ήταν συνεπώς συντηρητικές, παρ’ όλον ότι ο Ίων από ιδιοσυγκρασία εφέρετο προς τον φιλελευθερισμό. Το ότι το 1919 επήγαινε κρυφά στον κομμουνιστικό «Ριζοσπάστη» άρθρα του ανώνυμα προς δημοσίευση, φανερώνει βέβαια ότι οι επαναστατικές του διαθέσεις δεν είχαν ακόμα ξερριζωθή εντελώς από μέσα του.

Με τη ριζοσπαστική αυτή ψυχολογία θα έπρεπε ο Ίων Δραγούμης να γίνη εξ αρχής ένθερμος οπαδός του Βενιζέλου. Αλλά τον εμπόδισαν, ασφαλώς, οι επιδράσεις που δεχόταν από το οικογενειακό και το κοινωνικό του περιβάλλον. Ο πατέρας του ανήκε στον λεγόμενο τότε «παλαιοκομματισμό», τον οποίον ακριβώς ήλθε να εκμηδενίση η εμφάνισις του Βενιζέλου. Κάτι χειρότερο, μάλιστα. Όταν ο Κρητικός πολιτικός ανέλαβε την αρχήν, ο Στέφανος Δραγούμης ήταν πρωθυπουργός, όπως ήταν και παλαιός αρχηγός της περίφημης πολιτικής ομάδας των «Ιαπώνων», η οποία είχε εμφανισθή για μια στιγμή σαν προοδευτική και σχεδόν σοσιαλιστική κίνηση.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 14.7.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο πατέρας Δραγούμης φαίνεται ότι δεν συγχώρεσε ποτέ στον Βενιζέλο το γεγονός ότι, με τη θυελλώδη είσοδό του στον πολιτικό στίβο, τον παραμέρισε από τις πρώτες θέσεις της πολιτικής ηγεσίας. Η μνησικακία, αν υπήρχε και όση υπήρχε, έκαμε όλη την οικογένεια Δραγούμη να στραφή κατά του Βενιζέλου. «Επιδρομέα» έλεγαν τότε τον αρχηγό των Φιλελευθέρων όλοι οι παλαιοκομματικοί τους οποίους είχε «σαρώσει». Και σαν επιδρομέα, συνεπώς, τον έβλεπε και η οικογένεια του Ίωνος. Ο οποίος στην εποχή εκείνη θα πρέπει να υπέστη μέσα του ένα είδος ψυχολογικού διχασμού. Με προοδευτική νοοτροπία ο ίδιος, ήταν εν τούτοις πειθαναγκασμένος να αποστρέφεται τον προοδευτικώτερο πολιτικό της χώρας.

Η μεταστροφή ωλοκληρώθηκε όταν εξερράγη ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος και ο Ίων είχε αποσπασθή στο στρατηγείο του διαδόχου Κωνσταντίνου, ως πολιτικός σύμβουλος. Στο στρατηγείο αυτό, όπου ανήκαν τότε και οι Δούσμανης και Ι. Μεταξάς, γινόταν μυστικά και η προετοιμασία της απομακρύνσεως του Βενιζέλου από την εξουσία. Και ακριβώς τότε ήταν που ο Ίων Δραγούμης δημοσίευσε στον «Νουμά» —με το ενδεικτικό ψευδώνυμο «Βρούτος»— το άρθρο που αναθεμάτιζε τη βαλκανική πολιτική του Βενιζέλου. Ο Βρούτος της Ρώμης είχε σκοτώσει τον Καίσαρα εν ονόματι της πατρίδος. Άραγε και ο «Βρούτος» του κωνσταντινικού στρατηγείου εσκέπτετο ότι έπρεπε να φονευθή και ο Βενιζέλος χάριν… της σωτηρίας της Ελλάδος; Τις οίδε! Γεγονός πάντως είναι ότι όσοι ανήκαν κατά την περίοδο εκείνη στον στενό κύκλο του στρατηγείου του Κωνσταντίνου έγιναν εν συνεχεία οι πιο αδιάλλακτοι αντίπαλοι του Βενιζέλου και επίσης οι παράγοντες του αυλικού παρασκηνίου που εξώθησε τον βασιλέα εκείνον εις το να συγκρουσθή με τον λαοπρόβλητο κυβερνήτη της χώρας.

Μια άλλη αφορμή μίσους του Ίωνος Δραγούμη κατά του Βενιζέλου προήλθε από το περιλάλητο επεισόδιο του Καστελλόριζου, του οποίου την κατάληψη είχε διατάξει αυθαιρέτως ο Δραγούμης ως πρόξενος. Η άστοχη αυτή κατάληψη, που έγινε χωρίς να έχη γνώση ο υπεύθυνος πρωθυπουργός, εδημιούργησε σοβαρό διπλωματικό ζήτημα. Ο Βενιζέλος εξωργίσθη και έπαψε για ένα διάστημα τον Δραγούμη. Τον επανέφερε όμως σύντομα στην υπηρεσία και τον έστειλε μάλιστα επιτετραμμένο στην Κωνσταντινούπολη, έπειτα στη Βιέννη, στο Βερολίνο και τέλος στην Πετρούπολη.

Ο Βενιζέλος συμπαθούσε ιδιαίτερα τον γιο του Δραγούμη και δημοσία είχε πλέξει το εγκώμιό του. Αλλά ο Ίων εξακολουθούσε να αποστρέφεται τον Κρητικό ηγέτη. Η απέχθεια αυτή δυνάμωσε όταν ο Δραγούμης, φεύγοντας από τη ρωσική πρωτεύουσα, βρέθηκε μέσα στον οικογενειακό και κοινωνικό κύκλο του, όπου το μίσος κατά του Βενιζέλου ήταν πια αποκορυφωμένο. Τα αισθήματά του διαποτίσθηκαν από αυτή τη φανατισμένη εχθροπάθεια και τότε εξέδωσε ένα πολιτικό περιοδικό με το οποίον κατέκρινε δριμύτατα την εθνική πολιτική του Βενιζέλου. Τον κατήγγειλε περίπου ως προδότη της πατρίδος. Και υπεστήριζε τη γερμανόφιλη πολιτική του Κωνσταντίνου. Εξ αυτού αναγκάσθηκε ο Βενιζέλος να τον στείλη εξορία μαζί με τους Γούναρη, Δούσμανη, Μεταξά. Τον ξανάφερε όμως στην Αθήνα, ύστερα από ένα διάστημα, αλλά ο Δραγούμης είχε πια κατακυριευθή από άσβεστο πάθος κατά του Βενιζέλου.

Υπό το κράτος του πάθους αυτού άρχισε να παίρνη μέρος στις συνωμοσίες που απέβλεπαν στην ανατροπή του Βενιζέλου. Και κάποια στιγμή συνεδέθη με έναν συνταγματάρχη Πετραλιά, που απεκαλύφθη αργότερα πράκτορας του γερμανικού επιτελείου, και ο οποίος την εποχή εκείνη είχε αναμιχθή στη σκοτεινή κίνηση για τη δολοφονία του Βενιζέλου. Μέχρι ποίου σημείου ο Δραγούμης είχε εμπλακή στην αποτρόπαιη αυτή κίνηση, δεν είναι εξακριβωμένο. Οι παράγοντες όμως του φιλελευθέρου κόμματος επίστευαν τότε ακλόνητα —και έλεγαν πως είχαν και αποδείξεις— ότι η ανάμιξη αυτή ήταν ουσιαστική. Με άλλους λόγους επίστευαν ότι ο Ίων Δραγούμης είχε πρωτοστατήσει στη μυστική οργάνωση της δολοφονίας. Για τούτο, όταν έφθασε από το Παρίσι η είδηση ότι οι απόστρατοι αξιωματικοί Τσερέπης και Κυριάκης είχαν αποπειραθή στον σταθμό της Λυών να σκοτώσουν τον Βενιζέλο, η μήνις τών εδώ βενιζελικών παραγόντων εστράφη κατά πρώτον λόγον εναντίον του Δραγούμη. Και επηκολούθησε η δολοφονία του, την οποίαν εξιστορήσαμε στα προηγούμενα άρθρα μας.

Έτσι, κλείνοντας σήμερα την αφήγηση αυτή, δεν έχουμε να προσθέσουμε παρά μόνο το γενικό συμπέρασμα ότι ο Ίων Δραγούμης έπεσε θύμα του σκοτεινού κομματικού φανατισμού — και όχι των αντιπάλων του μονάχα, αλλά και του δικού του. Ένας ιδεαλιστής, προωρισμένος να ακολουθήση άλλους δρόμους, πλατύτερους, εθνικώτερους, ξεστράτισε και βάδισε στα μονοπάτια του πιο στείρου κομματισμού και του πιο θλιβερού φανατισμού, για να φθάση έτσι στον χαμό του. Το μίσος —προσωπικό, οικογενειακό, κοινωνικό— κατέστρεψε έναν προικισμένο Έλληνα, που ήταν γεννημένος για να προσφέρη πολλά στον τόπο — απείρως περισσότερα από όσα προσέφερε με τους λαμπρούς μακεδονικούς αγώνες του και τα μοναδικά βιβλία του, που ήταν και εξακολουθούν να είναι γεμάτα από τα ωραιότερα οράματα του ελληνισμού.

*Κείμενο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Γεωργίου Ρούσσου (1910-1984), που είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» της 29ης Σεπτεμβρίου 1972. Το εν λόγω δημοσίευμα, που έφερε τον τίτλο «Η ιδεολογική μεταστροφή του τραγικού Δραγούμη», ήταν το τελευταίο μιας ολόκληρης σειράς κειμένων του Ρούσσου, ενός εκτενέστατου ιστορικού αφηγήματος γραμμένου ειδικά για τον «Ταχυδρόμο», υπό το γενικό τίτλο «Η δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη».

Ο Ίων Δραγούμης, διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης, γεννήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου (2 με το παλαιό ημερολόγιο) 1878 και απεβίωσε δολοφονηθείς στις 31 Ιουλίου 1920.