Μ. Καραγάτσης: Το μυστικό του ανθρώπου και του κόσμου

Κατά τύχη, σκαλίζοντας αυτές τις μέρες τα χαρτιά μου, βρήκα ένα χειρόγραφο μιας εισαγωγής. Πρέπει να έχουν περάσει από τότε δεκατρία-δεκατέσσερα χρόνια. Εργαζόμουν στην Τράπεζα της Ελλάδος και η Λέσχη του προσωπικού της, ένα θαυμάσιο ίδρυμα μες στην καρδιά των Αθηνών, με είχε παρακαλέσει να διευθύνω μια σειρά ομιλιών και δημοσίων συζητήσεων με εκλεκτούς συναδέλφους μου της οικογενείας των Γραμμάτων. Ένα βράδυ είχαμε τον Κώστα Ουράνη. Ένα άλλο βράδυ τον Καραγάτση. Προλόγιζα τις ομιλίες τους. Και το χειρόγραφο που βρήκα προχτές ήταν, ακριβώς, η εισήγηση που έκαμα στον Καραγάτση.

Πώς χάθηκε έτσι άδικα, έτσι πρόωρα, ένας τόσο νέος ακόμα, τόσο θαυμάσιος συγγραφέας; Τον αναθυμούμαι με συγκίνηση καθώς διαβάζω τώρα τις γραμμές αυτές. Τις μεταφέρω εδώ, ως ενθύμησή του. Αυτές τις μέρες μάλιστα που ένα ευτυχές γεγονός ήρθε στο παιδί του, που θα τον χαροποιούσε πολύ αν ζούσε.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.5.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έλεγε εκείνη η εισήγηση εκείνο το μακρυνό βράδυ στη Λέσχη των υπαλλήλων της Τραπέζης της Ελλάδος: «Είχα το προνόμιο να πω μερικά εισαγωγικά λόγια στην ομιλία του αγαπητού συναδέλφου μου που προηγήθηκε σ’ αυτή την αίθουσα: του Κώστα Ουράνη. Προκειμένου απόψε να μιλήση ο Καραγάτσης, μου τηλεφώνησε προχτές:

«Πρόκειται να προλογίσης κι’ εμένα;»

«Το θέλεις;» τον ρώτησα.

«Βεβαίως το θέλω!»

Του είπα: «Διστάζω». Και ήμουν εντελώς ειλικρινής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.5.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ως γνωστόν, ο αγαπητός ομιλητής της αποψινής βραδιάς έχει συνήθως απλωμένο, κατά το δη λεγόμενον, το ζωνάρι του για καβγά. Θα ήθελα, καλωσορίζοντάς τον στη Λέσχη μας, να εξάρω πρώτα τον συγγραφέα. Ήμουν βέβαιος πως έπειτα θα μου έλεγε: «Καλά, εσένα περιμένει ο κόσμος για να μάθη τι εστί Καραγάτσης;» Θα ήθελα, έπειτα, να θυμηθώ με κάποια συγκίνηση έναν προσωπικό μας συνεκτικό δεσμό: το ότι σε έναν μακρινό φιλολογικό διαγωνισμό, τον διαγωνισμό της «Νέας Εστίας», εδώ και είκοσι τόσα χρόνια, ακούονταν για πρώτη φορά στα Ελληνικά Γράμματα, με εισηγητή τον Γρηγόριον Ξενόπουλον, δυο ονόματα που βραβεύονταν: το όνομα του Καραγάτση και το δικό μου. Θα του το θύμιζα απόψε. Αλλά είμαι βέβαιος πως θα μου έλεγε: «Τι σημαίνει αυτό; Ήθελες να δείξης στον κόσμο πως ξεκινήσαμε μαζί, για να νομίση πως έχουμε την ίδια ηλικία; Γνωστόν ότι με περνάς τρία χρόνια!»

Βλέπετε, ο φίλος μου ψοφά για παρεξήγηση! Εδώ και λίγον καιρό ήταν να φύγη στην Αμερική, προσκεκλημένος του State Department. Πριν φύγη με συμβουλεύτηκε για το τι δρομολόγιο είχα κάμει εγώ ταξιδεύοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες λίγους μήνες νωρίτερα. Σαν έφτασε στην Αμερική έκαμε κ’ εκείνος, πάνω-κάτω, το ίδιο δρομολόγιο. Κάποτε έφτασε στους βράχους της Άκομα, σ’ ένα χωριό Ινδιάνων στην Έρημο του Νέου Μεξικού. Μου γράφει από εκεί: «Έφτασα στην Άκομα. Έχω οδηγό τον Τση-Γουή, τον Ινδιάνο που είχες κ’ εσύ. Βρήκα τ’ όνομά σου και την υπογραφή σου στο βιβλίο του χωριού». Υπερήφανος ότι γινήκαν δυο οι Έλληνες που έφτασαν στην Άκομα, του απαντώ: «Χαίρομαι που ακολουθάς τα ίχνη μου κ’ έφτασες ως τους Ινδιάνους της Άκομα». Μου απαντά: «Σ’ αγαπώ, σε τιμώ, ό,τι θέλεις. Μη μου ξαναπής πως ακολουθώ τ’ αχνάρια σου — μπορώ να κάμω φονικό!»

Πώς, λοιπόν, αγαπητοί φίλοι, να μην έχω δισταγμούς στο να τον προλογίσω απόψε; Ωστόσο, θα του πω τον απλό λόγο που έχω να του πω, καλωσορίζοντάς τον στη Λέσχη μας, κι’ ας γίνη ό,τι θέλει. Θα του πω πως ας κάνη το θηρίο, ας κάνη τον δαίμονα, ας εναβρύνεται να τον ταυτίζουν με τον θρυλικό ήρωα του θρυλικώτερου μυθιστορήματός του. Εμείς ξέρουμε πως φιλοξενούμε απόψε εδώ ένα μεγάλο, πανύψηλο, ατίθασο παιδί, ανίκανο να βλάψη, έτοιμο ν’ αφιερωθή οπουδήποτε: σε μια φιλία, σ’ ένα έργο. Ξέρουμε πως φιλοξενούμε μια απ’ τις γνησιώτερες δυνάμεις των νέων Ελληνικών Γραμμάτων, μια δύναμη που ξεκινά απ’ την πιο μοναδική περιοχή: απ’ την περιοχή του ενστίκτου. Υπάρχει στο έργο αυτό μια φλόγα πάθους, μια ενέργεια εκρηκτική, που δεν διστάζει να φτάση ως τα έγκατα του ανθρωπίνου ζώου, που θέλει να φτάση ως εκεί, αψηφώντας όλους τους κινδύνους, αψηφώντας τη λάσπη οπού πρέπει να κυλιστή, γυρεύοντας από άλλους δρόμους να φτάση σε μια δική του λύτρωση: στο μυστικό του ανθρώπου και του κόσμου. Είναι μια λειτουργία του ενστίκτου ιερή μαζί και βάρβαρη, που ποτέ άλλοτε δεν επρόβαλε με τόση ένταση στα Γράμματά μας».

Αυτά έλεγε εκείνη η εισήγηση στον ομιλητή Καραγάτση, στο έργο του. Πρέπει, είπαμε, να έχουν περάσει δεκατέσσερα χρόνια από τότε. Μου φαίνεται πως είναι ένας αιώνας. Τι θα είχε γράψει σ’ αυτά τα δεκατέσσερα χρόνια ο Καραγάτσης αν ζούσε; Ποιος πήρε τη θέση που άφησε σαν έφυγε;

*Επιφυλλίδα του Ηλία Βενέζη για τον Μ. Καραγάτση (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου), τον πολυγραφότατο συγγραφέα της Γενιάς του Τριάντα, που έφυγε από τη ζωή στις 14 Σεπτεμβρίου 1960, σε ηλικία μόλις 52 ετών. Έφερε τον τίτλο «Θύμηση Καραγάτση» και είχε δημοσιευτεί στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 31 Μαΐου 1966.

Ο Καραγάτσης υπήρξε μια προσωπικότητα εκρηκτική, ένας λογοτέχνης που συνταίριαζε τον κοσμοπολιτισμό με την πλούσια μυθοπλαστική φαντασία του «παραμυθά», και τη διονυσιακή διάθεση με τον πληθωρικό συγγραφικό δυναμισμό.

Τα έργα του χαρακτηρίζονται από την επίμονη επιστροφή στο σεξουαλικό στοιχείο, από τη σύγκρουση ανάμεσα στα δύο φύλα, η οποία εκπηγάζει από μια απύθμενη ερωτική ορμή.

Ο ηδονισμός αυτός του Καραγάτση δεν είναι καθόλου ευφρόσυνος, όπως έγραψε ο Λίνος Πολίτης στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας· είναι ένας ηδονισμός τραγικός, καθώς οι ήρωές του, με το αξεδίψαστο πάθος του κορεσμού που τους τυραννεί, οδηγούνται τελικά στην καταστροφή.

Η γεύση της πραγματικότητας χωρίς ψευδαισθήσεις ή ποιητικούς οραματισμούς, καθώς και η τραγική αντίληψη του ανθρώπινου πεπρωμένου, οδηγούν συχνά τον Καραγάτση σε ένα πνεύμα νιχιλιστικής απαισιοδοξίας ή και σε ένα χιούμορ γεμάτο ειρωνεία, σκώμμα και σαρκασμό.