Κοιτάζοντας κατάματα το φάντασμα της ακροδεξιάς στην Ευρώπη

Με την ακροδεξιά να στοιχειώνει και πάλι την Ευρώπη, είναι προφανές ότι οι παλιοί τρόποι αντιμετώπισης της αποδείχτηκαν αναποτελεσματικοί. Όπως τα κόμματα της αλλάζουν τρόπους προσέλκυσης ψηφοφόρων, τα κυρίαρχα κόμματα πρέπει να βελτιώσουν άμεσα το παιχνίδι τους, κοιτάζοντας κατάματα το φάντασμα της.

Σήμερα, στην Γερμανία το απροκάλυπτα ξενοφοβικό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AFD) είναι το δεύτερο πιο δημοφιλές κόμμα στη χώρα. Η επιτυχία του πολώνει την εσωτερική πολιτική σκηνή και όλα δείχνουν ότι θα θριαμβεύσει στις τοπικές εκλογές του επόμενου χρόνου. Στην Πολωνία, το κυβερνών κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη διατηρεί σαφές προβάδισμα στις δημοσκοπήσεις για τις γενικές εκλογές στις 15 Οκτωβρίου και πηγαίνει όλο και πιο δεξιά εξαιτίας της νέας ακραίας παράταξης με το όνομα Συνομοσπονδία.

Όπως γράφει σχετικό άρθρο του Economist, τα νέα μπορούν να γίνουν ακόμα χειρότερα. Τον επόμενο χρόνο η σκληρή δεξιά μπορεί να αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, που πρόκειται να διεξαχθούν τον Ιούνιο. Η Μαρίν Λεπέν, η ηγέτιδα της Εθνικής Συσπείρωσης, ίσως κερδίσει τις προεδρικές εκλογές το 2027, καθιστώντας την Γαλλία τη δεύτερη μεγάλη χώρα της Ευρώπης με ακροδεξιά κυβέρνηση, μετά την Ιταλία που κυβερνά ήδη από το 2022 η Τζόρτζια Μελόνι του ξενοφοβικού κόμματος Αδέλφια της Ιταλίας στο πλαίσιο ενός δεξιού συνασπισμού. Και μπορεί η Ευρώπη να μην κινδυνεύει να κατακλυστεί από φασίστες, σε μια επανάληψη της δεκαετίας του 1930, ωστόσο το νέο αυτό ακροδεξιό κύμα, που αρχίζει να την σκεπάζει σιγά σιγά, δημιουργεί μια μεγάλη πρόκληση. Τυχόν κακή αντιμετώπιση του, θα μπορούσε να δηλητηριάσει την πολιτική, να απομακρύνει μια μεγάλη μερίδα των ψηφοφόρων και να αποτρέψει τις κρίσιμες μεταρρυθμίσεις, που η ΕΕ έχει μεγάλη ανάγκη.

Στη Γερμανία η κλιματική αλλαγή έγινε «όπλο» στα χέρια της ακροδεξιάς

Αντί να προσπαθούμε να αποκλείσουμε εξ ολοκλήρου τα ακροδεξιά κόμματα από την κυβέρνηση και τον δημόσιο διάλογο, η καλύτερη απάντηση είναι τα κυρίαρχα κόμματα να είναι σε επαφή μαζί τους και κάποιες φορές να προβαίνουν σε συμφωνίες μαζί τους. Εάν πρέπει να αναλάβουν κάποια ευθύνη για την πραγματική διακυβέρνηση, μπορεί να γίνουν λιγότερο ριζοσπαστικά, επιχειρηματολογεί το βρετανικό περιοδικό.

Almost four­-fifths of the EU’s population now live in countries where the hard right commands the loyalty of at least a fifth of the public. This success is in part a failure of the centre to satisfy a large and angry minority of their citizens https://t.co/5BQbwLAvYB

— The Economist (@TheEconomist) September 15, 2023

Η ακροδεξιά στην Ευρώπη έχει βιώσει κι άλλες περιόδους ανόδους της δημοφιλίας της το τελευταίο τέταρτο του αιώνα. Το 2000 ο Γιεργκ Χάιντερ, ένας δημαγωγός κατά του κατεστημένου, συγκλόνισε την Γηραιά Ήπειρο εισβάλλοντας κυριολεκτικά στην κυβέρνηση στην Αυστρία. Σήμερα η παράταξη του, Κόμμα της Ελευθερίας, είναι και πάλι το πιο δημοφιλές στη χώρα. Η μεταναστευτική κρίση του 2015, οπότε περισσότεροι από 1 εκατομμύριο άνθρωποι από τις φτωχές και ρημαγμένες από τον πόλεμο χώρες πέρασαν τα σύνορα της ΕΕ, οδήγησε σε ένα ακόμα κύμα υποστήριξης των ξενοφοβικών και ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων, συμπεριλαμβανόμενων των Βρετανών που τάχθηκαν υπέρ του Brexit.

Το νέο κύμα της ακροδεξιάς στην Ευρώπη είναι διαφορετικό από τα προηγούμενα με τρεις τρόπους. Πρώτον, η σκληρή δεξιά έχει βρει ευκαιριακά νέα θέματα για να θεριέψει την οργή των Ευρωπαίων. Τα περισσότερα τέτοια κόμματα εξακολουθούν να είναι κατά των ξένων, αλλά έχοντας πάρει το μάθημα τους από το πάθημα της Βρετανίας, ορισμένα εξ αυτών έχουν μετριάσει την εχθρότητά τους για την ένταξη στην ΕΕ και λιγότερα θέλουν πια να εγκαταλείψουν το ενιαίο νόμισμα. Όλα αντλούν έμπνευση από νέες ανησυχίες, όπως είναι για παράδειγμα η εχθρότητα για τις φιλοκλιματικές πολιτικές, οι οποίες υποστηρίζουν ότι είναι μια ελιτίστικη συρραφή που θα εξαφανίσει τους απλούς ανθρώπους. Στη Γερμανία, το AFD έχει ήδη κινητοποιήσει με επιτυχία την λαϊκή αντίθεση σε μια κυβερνητική πρωτοβουλία για την εγκατάσταση αντλιών θερμότητας –μια ακριβή επιλογή θέρμανσης- σε όλα τα σπίτια, υποχρεώνοντας την κυβέρνηση να κάνει πίσω στο νομοσχέδιο, που ονομάστηκε «θερμικό σφυρί».

Ποια πρέπει να είναι τα επόμενα βήματα της ΕΕ

Η δεύτερη διαφορά αφορά το εύρος της υποστήριξής τους. Οι υπολογισμοί του Economist δείχνουν ότι τα 15 από τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ έχουν πλέον ακροδεξιά κόμματα, που απολαμβάνουν υποστήριξη της τάξεως του 20% ή και παραπάνω στις δημοσκοπήσεις, συμπεριλαμβανομένης της Ισπανίας, αν και το εθνικιστικό Vox δεν κατήγαγε τον θρίαμβο που αναμενόταν στις εκλογές του Ιουλίου. Με άλλα λόγια τα τέσσερα πέμπτα του πληθυσμού της ΕΕ ζουν τώρα σε χώρες, όπου η σκληρή δεξιά αποτελεί την πρώτη προτίμηση τουλάχιστον του ενός πέμπτου των ανθρώπων τους.

Η τελευταία αλλαγή σχετίζεται με τα διακυβεύματα που έχουν αυξηθεί, ιδιαίτερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει δημιουργήσει μια πιεστική ανάγκη στην ΕΕ να καλωσορίσει νέα μέλη στα ανατολικά, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. Παράλληλα, θα χρειαστεί να εξορθολογίσει τη λήψη αποφάσεων για να μειώσει τις εξουσίες βέτο που διαθέτουν τα κράτη μέλη της. Η παρουσία ενός μεγαλύτερου μπλοκ εθνικιστών κατά των μεταναστών θα μπορούσε να καταστήσει αυτό το κρίσιμο έργο δυσκολότερο. Ο Ούγγρος Βίκτορ Όρμπαν, γκουρού άλλων λαϊκιστών-εθνικιστών, προσπάθησε πεισματικά να εμποδίσει τη σχετική μεταρρύθμιση της ΕΕ. Φανταστείτε τι θα μπορούσε να σημαίνει ο πολλαπλασιασμός των συμμάχων του.

Πώς όμως πρέπει να ανταποκριθούν οι φιλελεύθεροι ψηφοφόροι και τα κόμματα στην απειλή της ακροδεξιάς; Παλαιότερα η απάντηση ήταν η ανέγερση ενός cordon sanitaire, με άλλα λόγια ενός πολιτικού φράχτη πέραν του οποίου δεν μπορούσε να περάσει κανείς. Σήμερα μια τέτοια επιλογή δεν πρόκειται να αποδώσει καρπούς. Για του λόγου το ασφαλές, η απομόνωση του AFD στη Γερμανία ενίσχυσε το αφήγημα του ότι αποτελεί τη μόνη εναλλακτική σε ένα αποτυχημένο κατεστημένο. Τα κυρίαρχα κόμματα δεν μπορούν να προσποιούνται για πάντα ότι δεν ακούνε τη φωνή του 20% των ψηφοφόρων, χωρίς τελικά να διαβρώσουν τη δημοκρατία, σημειώνει το βρετανικό περιοδικό.

Το κέντρο πρέπει να βελτιώσει το παιχνίδι του

Στο μεταξύ, είναι πλέον προφανές ότι τα ακροδεξιά κόμματα στην Ευρώπη τείνουν να μετριάζουν τις απόψεις τους, όταν αναλάβουν την ευθύνη της διακυβέρνησης. Τρανή απόδειξη η Μελόνι, που παρά τους φιλελεύθερους φόβους, δεν έχει (ή τουλάχιστον όχι ακόμη) ξεκινήσει μάχες με την Ευρώπη, ενώ έχει κατεβάσει τους τόνους στη μεταναστευτική της πολιτική και τη ρητορική της κατά των αμβλώσεων και των δικαιωμάτων των ομοφυλόφιλων. Για την ώρα παραμένει υποστηρίκτρια του ΝΑΤΟ και της Ουκρανίας, ενώ ανάλογο μοτίβο μετριοπάθειας παρατηρείται στην Σκανδιναβία με τους Φινλανδούς και τους Σουηδούς Δημοκράτες -τα δύο εθνικιστικά κόμματα στις αντίστοιχες χώρες- να έχουν γίνει περισσότερο ρεαλιστές από τότε που εντάχθηκαν ή συμφώνησαν να υποστηρίξουν τον κυβερνητικό συνασπισμό.

Οποιαδήποτε απόφαση για ένταξη ενός ακροδεξιού κόμματος στην τοπική ή εθνική κυβέρνηση θα πρέπει να λαμβάνεται με τεράστια προσοχή, ειδικά σε μέρη όπου η ιστορία του φασισμού αποτελεί ευαίσθητο σημείο. Μερικοί κανόνες μπορεί να βοηθήσουν. Ένας εξ αυτών είναι ότι για να ληφθεί υπόψη κάθε κόμμα πρέπει να συμφωνήσει να αποκηρύξει τη βία και να σέβεται το κράτος δικαίου. Εξίσου σημαντικό είναι το συνταγματικό πλαίσιο: σε ποιο επίπεδο διακυβέρνησης πρέπει να περιλαμβάνονται; Ποιοι είναι οι έλεγχοι και οι ισορροπίες που δημιουργούνται από το εκλογικό σύστημα και τους άλλους θεσμούς; Μπορεί να έχει νόημα, για παράδειγμα, να επιτραπεί στο AFD να συμμετέχει ως συμπληρωματικό μέλος των τοπικών κυβερνητικών συνασπισμών στη Γερμανία, όμως θα ήταν καταστροφή αν η ακροδεξιά κέρδιζε την προεδρία της Γαλλίας, με τις τεράστιες εξουσίες της.

Τέλος, τα κυρίαρχα κόμματα πρέπει να αποδεχθούν ότι δεν έχουν κάνει αρκετά για να ικανοποιήσουν μια μεγάλη και οργισμένη μειοψηφία των πολιτών τους. Η προσπάθεια επιτάχυνσης της πράσινης μετάβασης, φορτώνοντας τους ανθρώπους με κόστη, που δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά (για παράδειγμα, οι κανόνες της Γερμανίας για τους λέβητες ή η άτυχη προσπάθεια του Εμανουέλ Μακρόν να αυξήσει τους φόρους στα καύσιμα) απλώς καθιστά το πράσινο αντιδημοφιλές. Η καλύτερη επικοινωνία και η αποζημίωση για τους χειρότερα πληγέντες είναι εξίσου απαραίτητα. Η αποτυχία ελέγχου των εθνικών συνόρων αποξενώνει τους ανθρώπους, ενώ ένα καλά διαχειριζόμενο σύστημα μετανάστευσης θα μπορούσε να αποδειχθεί ότι τους ωφελεί. Η νέα επιτυχία της ακροδεξιάς στην Ευρώπη είναι εν μέρει μια αποτυχία του κέντρου, οπότε το κέντρο είναι αυτό που πρέπει να βελτιώσει το παιχνίδι του.