Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Δ’)

Με την κωμωδία που παρουσίασε μετά τους Ιππείς, στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ., ο Αριστοφάνης κινήθηκε σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από απόψεως θεματολογίας. Το έργο αυτό ήταν οι Νεφέλες, που δεν έμελλε πάντως, προς μεγάλη του απογοήτευση, να τον οδηγήσουν στην κορυφή όπως οι Ιππείς – κατέλαβε την τρίτη μόλις θέση, πίσω από τον Κρατίνο με την Πυτίνη και τον Αμειψία με τον Κόννο. Η σωζόμενη μορφή του έργου είναι μια κάθε άλλο παρά επουσιώδης διασκευή του, καθώς ο Αριστοφάνης ξαναδούλεψε μετά την παράσταση τις Νεφέλες του, χωρίς ίσως να τις ανεβάσει στη σκηνή με τη νέα τους μορφή.

Στο συγκεκριμένο έργο ο μεγάλος κωμωδιογράφος καταπιάνεται κατ’ αρχήν με τον Σωκράτη, τη σχέση του με την περίφημη σοφιστική τέχνη και τους τολμηρούς νεωτερισμούς που αυτή είχε εισαγάγει. Στην ουσία, το ζήτημα της εν λόγω αριστοφανικής κωμωδίας είναι η αναμέτρηση ανάμεσα στην –αδέσμευτη από το δίκαιο και την ηθική– νέα εποχή με τους νέους τεχνίτες του λόγου από τη μια και την ευσέβεια μαζί με την παλαιά συνταγή περί ανατροφής από την άλλη. Με άλλα λόγια, οι Νεφέλες του Αριστοφάνη είναι κατά κύριο λόγο η αντιπαράθεση μεταξύ του –υγιούς κατά τον ποιητή– παλαιού και του νέου, δηλαδή του νέου τρόπου σκέψης και λόγου, που έθετε τα πάντα υπό αμφισβήτηση.

Μέσα σε αυτό το εννοιολογικό πλαίσιο, εμφανίζονται στη σκηνή οι δύο πρωταγωνιστές της κωμωδίας, ο γεωργός Στρεψιάδης και ο γιος του Φειδιππίδης. Ο Στρεψιάδης –το όνομά του παραπέμπει προσφυώς στη στρεψοδικία–, ο απλός αυτός αγρότης από την Αττική, είναι παντρεμένος με μιαν αριστοκράτισσα Αθηναία, μια γυναίκα που προέρχεται από πολύ ανώτερη κοινωνική τάξη. Ο Φειδιππίδης, ο μοναχογιός που περηφανεύεται για την καταγωγή του και το αριστοκρατικό του όνομα, οδηγεί τον πατέρα του στην καταστροφή, καθώς προβαίνει σε αλόγιστες σπατάλες θέλοντας να ικανοποιήσει το πάθος του για την ιππασία και τις αρματοδρομίες.

Πνιγμένος στα χρέη και κυνηγημένος από τους δανειστές του, ο δύστυχος πατέρας αποφασίζει, παρά την προχωρημένη ηλικία του, να καταφύγει στο διπλανό «σπιτάκι των σοφών», στο φροντιστήριο του Σωκράτη, όπου –όπως έχει ακούσει– διδάσκεται η τέχνη να κερδίζει κανείς δίκες, είτε δίκαια είτε άδικα. Η προσπάθεια του Σωκράτη να μυήσει τον Στρεψιάδη στη «νέα μόδα», στην τέχνη της διαστροφής του δικαίου, αποβαίνει άκαρπη, καθώς ο –όχι ιδιαίτερα ευφυής– χωριάτης αποδεικνύεται ανεπίδεκτος μαθήσεως.

Παρά ταύτα, ο Στρεψιάδης δεν καταθέτει τα όπλα: καταφέρνει να πείσει το γιο του να πάει κι εκείνος στο σπουδαστήριο του Σωκράτη. Εκεί ο νεαρός Φειδιππίδης καλείται να επιλέξει ανάμεσα στα προγράμματα διδασκαλίας του Δίκαιου Λόγου και του Άδικου Λόγου, ανάμεσα στους εκπροσώπους των δίκαιων υποθέσεων και των άδικων υποθέσεων. Εκείνος επιλέγει το δεύτερο δρόμο και εξελίσσεται σε άριστο μαθητή, που γοητεύει τον πατέρα του και τον ωθεί με τη στάση του να αποκρούσει αποφασιστικά τις αιτιάσεις δύο απαιτητικών πιστωτών του. Όμως, ύστερα από μια διαφωνία των δύο ανδρών μέσα στο σπίτι τους, ο γιος, εφαρμόζοντας στην πραγματικότητα όσα έχει διδαχτεί και έχει αφομοιώσει στο σπουδαστήριο, χειροδικεί εις βάρος του πατέρα του, στη συνέχεια δε επιχειρεί να δικαιολογήσει την ανόσια πράξη του. Μετανιωμένος και αγανακτισμένος από την εξέλιξη αυτήν, ο Στρεψιάδης πυρπολεί το σωκρατικό φροντιστήριο με τη βοήθεια ενός δούλου του.

Η ονομασία τής υπό εξέταση αριστοφανικής κωμωδίας οφείλεται στο χορό της, στις Νεφέλες (η λέξη «νεφέλη» σημαίνει το νέφος, το σύννεφο), τις θεότητες των μυημένων, των ανθρώπων του φροντιστηρίου, τις οποίες επικαλείται ο Σωκράτης παρουσία του Στρεψιάδη. Αυτές μάλιστα, πριν καν εμφανιστούν στην ορχήστρα (στην πάροδο του έργου), τραγουδούν αθέατες ένα υπέροχο χορικό, που συνιστά αναμφίβολα ένα από τα πλέον λυρικά κομμάτια της όλης ποιητικής δημιουργίας του Αριστοφάνη, αλλά και ένα από τα πλέον όμορφα ολόκληρης της ελληνικής ποίησης.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, πάνω ο Γιάννης Ροζάκης (Σωκράτης) και κάτω ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος (Στρεψιάδης) στις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1994 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)