Αλέξης Ακριθάκης: Μιλιά ζωής

Στις 19 Σεπτεμβρίου 1994 απεβίωσε στην Αθήνα ο ζωγράφος Αλέξης Ακριθάκης, πνεύμα ανήσυχο και χαρακτήρας επαναστατικός, που αρνήθηκε κάθε είδους συμβατικότητα και έκανε τέχνη την ίδια τη ζωή.

Ο Ακριθάκης, που είχε γεννηθεί στην πρωτεύουσα το 1939, ουδέποτε έκανε συστηματικές σπουδές ζωγραφικής, έζησε δε επί μακρόν στο εξωτερικό, στο Παρίσι και κυρίως στο Βερολίνο.

Παρουσίασε την πρώτη ατομική του έκθεση στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας το 1965. Ακολούθησαν ατομικές παρουσιάσεις σε διάφορες ευρωπαϊκές γκαλερί, καθώς και συμμετοχές σε ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Το 1998 παρουσιάστηκε στην Εθνική Πινακοθήκη αναδρομική έκθεση του Αλέξη Ακριθάκη.

Χωρίς τίτλο, 1972-1982 (πηγή: Εθνική Πινακοθήκη/nationalgallery.gr)

Στην πρώτη φάση της δημιουργίας του Ακριθάκη κυριάρχησαν συνθέσεις γραμμικές και ασπρόμαυρες — χαρακτηριστικό είναι το «τσίκι τσίκι», το οποίο δημιουργούσε εκκινώντας από μια τυχαία κουκκίδα στο χαρτί.

Αργότερα ο Ακριθάκης στράφηκε σε έντονες χρωματικές αντιθέσεις και περιγράμματα, ενώ στο έργο του έκαναν την εμφάνισή τους συγκεκριμένα εκφραστικά σύμβολα, όπως ο ήλιος, η φωτιά, το μάτι, το πουλί, η καρδούλα, το ελικόπτερο, το αεροπλάνο, το καραβάκι, το βέλος, αλλά και η βαλίτσα, που συμβόλιζε την αιώνια φυγή.

«Ποδηλάτης», έργο του 1969

Στο έργο του Ακριθάκη περιλαμβάνονται, επίσης, ιδιόρρυθμες ξύλινες κατασκευές, κολάζ, εικονογραφήσεις βιβλίων, σκηνικά και κοστούμια για θεατρικές παραστάσεις.

Σιωπή του μετάλλου, π. 1976-1977 (πηγή: Εθνική Πινακοθήκη/nationalgallery.gr)

Η αείμνηστη Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα (1939-2022), διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης επί τρεις ολόκληρες δεκαετίες, είχε γράψει για τον Ακριθάκη, μεταξύ πολλών άλλων, τα εξής («Το Βήμα», 3 Μαΐου 1998):

Δεν είχα την τύχη να γνωρίσω προσωπικά τον Αλέξη Ακριθάκη (1939-1994). Το έργο του όμως μου μιλάει τόσο εύγλωττα, τόσο αποκαλυπτικά για τον άνθρωπο, που νομίζω πως τον γνώριζα από πάντα. Επαληθεύω τα μηνύματα του έργου του πάνω στη βιογραφία του. Ο επαναστάτης έφηβος, ο απροσάρμοστος νέος, ο ασυμβίβαστος και περιθωριακός, ο προκλητικός και καταραμένος καλλιτέχνης, όλα τα συμβατικά επίθετα που μπορεί να εμπνεύσει η ταραγμένη και τραγική βιογραφία του Αλέξη Ακριθάκη αναιρούνται από τη θέαση του έργου του.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 3.5.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Ακριθάκης φαίνεται πως ήταν στο βάθος ένα υπερευαίσθητο, τρυφερό και συνεσταλμένο πλάσμα, που κρυβόταν επιμελώς πίσω από μια προκλητική συμπεριφορά. Ο αληθινός του χαρακτήρας βρήκε τον δρόμο να εκφραστεί στο έργο του: ένα έργο που κατάφερε να μεταμορφώσει τον φόβο σε χαρά της ζωής, τη μοναξιά και το άγνωστο σε καθαρή ποίηση.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 3.5.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο φόβος, η μοναξιά, το άγνωστο. Ποια στοιχεία του έργου του υποβάλλουν αυτά τα αισθήματα; Ένα από τα σταθερά γνωρίσματα της γραφής και του ύφους του Ακριθάκη είναι το horror vacui, ο φόβος του κενού, που χαρακτηρίζει την τέχνη των νομάδων, την τέχνη της ερήμου. Το αραβούργημα, που απλώνει και καλύπτει ασφυκτικά απέραντες επιφάνειες στα μνημεία των Αράβων, είναι η εμβληματική εικόνα του άπειρου, της ερήμου, και μαζί το ξόρκι στην απειλή και τον φόβο που εμπνέουν. Ο Ακριθάκης επινοεί το δικό του ξόρκι στον φόβο, εκείνο το «τσίκι τσίκι», το δομικό καμπυλόγραμμο μοτίβο του σχεδίου του, που πολλαπλασιάζεται υβριδικά, ώσπου να καλύψει όλη την επιφάνεια του χαρτιού ή του πίνακα και να προεκταθεί νοερά πέρα από το πλαίσιο ως το άπειρο. 

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 3.5.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτή η έρημος, το άπειρο, θα γίνει τόπος εκλογής, πατρίδα για τον αυτοεξόριστο καλλιτέχνη. […]

Η χαρά που θα αποκομίσουν τα παιδιά και οι μεγάλοι που θα επισκεφτούν την αναδρομική έκθεση του Ακριθάκη στην Εθνική Πινακοθήκη είναι το ακριβό τίμημα μιας ζωής, που μοιάζει μια ηθελημένη «εις Άδου κάθοδος» με σκοπό τη λύτρωση, τη δική του και τη δική μας, μέσω της Τέχνης.

Ο Αλέξης Ακριθάκης εις τας δυσμάς του βίου του («ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.9.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»)

Τη δική του οπτική για τον Ακριθάκη είχε καταθέσει μέσα από τις στήλες του «Βήματος» και ο σπουδαίος Δημήτρης Μαρωνίτης (1929-2016), το 1998 και πάλι, απλώς λίγους μήνες νωρίτερα (25 Ιανουαρίου 1998):

[…] Ξαναγυρίζω στον Ακριθάκη και στα θαυμαστά χειροτεχνήματα μιας σπάταλα ξοδεμένης ζωής, που κόπηκε δραματικά και πρόωρα· από όπου όμως βγήκε τέχνη ακέραιη. Όσοι τον γνώρισαν τον Ακριθάκη κάπως από κοντά και νόμισαν πως στα κομμάτια και στα θρύψαλα του βίου του θα αντιστοιχούσαν μόνον σκόρπια αποσπάσματα της τέχνης του, τώρα διαψεύδονται. Γιατί μιλάμε για επίμονη, μανιακή δουλειά, που τίποτε δεν την έκοψε· κυλούσε συνεχώς σαν το ποτάμι, που δεν είναι ποτές του το ίδιο […].

Τσίκι τσίκι, 8/1969 (πηγή: Εθνική Πινακοθήκη/nationalgallery.gr)

Δεν παριστάνω τον τεχνοκριτικό, που δεν είμαι. Προεγγράφω αυτό που είδα, από όπου σχηματίστηκε κι η φράση: «Θεέ μου, τόσο και τέτοιο ταλέντο! Σου πιάνεται η ψυχή». Και κάτι ακόμη: συνήθως τα έργα της ζωγραφικής δεν μιλούν· σε κοιτούν, για να τα δεις κι εσύ αμίλητος. Σε κάποιες όμως εξαιρέσεις, όπως αυτή του Αλέξη, κυκλοφορεί πίσω από τα έργα των χειρών κι ακούγεται μια φωνή — μιλιά ζωής που πέρασε μέσα στην τέχνη και λες θα την κρατήσει για πάντα ζωντανή.

[…] Με το εκθεσιακό πανόραμα της τέχνης του Ακριθάκη φαίνεται καθαρά και ξάστερα πως πίσω από την παιγνιώδη εικόνα υπάρχει αποτυπωμένη μια βασανιστική και βασανισμένη εμπειρία, που κάνει το εικαστικό παιχνίδι δράμα ειρωνικό ή και ελεγεία φιλάνθρωπης τρυφερότητας. […]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.1.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μπορεί να δείξει ο καιρός που έρχεται ότι ο Αλέξης υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς τεχνίτες που χάρισε ο αιώνας μας στον τόπο μας.