Ποτέ άλλοτε στην ιστορία δεν βλέπαμε το πρόσωπό μας τόσο πολύ

Αν αισθάνεστε ότι σας νοιάζει τόσο πολύ το πρόσωπό σας, είναι επειδή μάλλον το κοιτάτε συνεχώς. Στις μέρες μας, βλέπουμε τον εαυτό μας στις κλήσεις Zoom και στο FaceTime, φτιάχνουμε TikToks και τα βλέπουμε ξανά πριν τα δημοσιεύσουμε, βγάζουμε εκατοντάδες selfies πριν αποφασίσουμε για τη «μία», υπάρχει η εφαρμογή BeReal που ξεπροβάλλει και μας προτρέπει να κοιτάξουμε τον εαυτό μας, κατάματα και χωρίς φτιασιδώματα και φίλτρα.

Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την αντανάκλασή μας σε τόσες πολλές περιπτώσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας που δεν είναι περίεργο που μας απασχολεί τόσο πολύ ο τρόπος που δείχνουμε.

Δεν ήταν πάντα έτσι

Η πραγματικότητα των προγόνων μας ήταν πολύ διαφορετική από τη δική μας. Πριν εφευρεθούν οι καθρέφτες, ο πρώτος τύπος «καθρέφτης» που χρησιμοποιήθηκε ήταν η φύση -αντανακλάσεις σε λίμνες, λίμνες και ποτάμια όταν τα νερά ήταν αρκετά ήρεμα ώστε να αποκαλύπτουν μια επίπεδη επιφάνεια. Αλλά ακόμη και τότε, δεν είχαμε ποτέ πραγματικά «δει» τον εαυτό μας και, εξαιτίας αυτού, είχαμε μια πολύ διαφορετική αντίληψη για το ποιοι ήμασταν.

Στο βιβλίο του «Millennium: From Religion to Revolution: How Civilisation Has Changed Over a Thousand Years», ο συγγραφέας Ian Mortimer υποστηρίζει ότι πριν από την εφεύρεση του καθρέφτη, η έννοια της ατομικής ταυτότητας που έχουμε σήμερα δεν υπήρχε. «Η ανάπτυξη των γυάλινων καθρεφτών σηματοδοτεί μια κρίσιμη αλλαγή, γιατί επέτρεψε στους ανθρώπους να δουν για πρώτη φορά σωστά τον εαυτό τους, με όλες τις μοναδικές εκφράσεις και τα χαρακτηριστικά τους» γράφει.

Ιστορικά, η ταυτότητά μας ήταν σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με τον τόπο που ζούσαμε, τις οικογένειες και τους φίλους μας. Καθώς όμως η ποιότητα των καθρεφτών βελτιωνόταν και το φως των κεριών έδινε τη θέση του στο φυσικό αέριο και τον ηλεκτρισμό, η οπτική αυτογνωσία εντατικοποιήθηκε και η εστίαση στράφηκε προς τα μέσα -μια αλλαγή που είχε σημαντικό αντίκτυπο.

«Ο αυξημένος χρόνος που αφιερώνεται σε τηλεδιασκέψεις, στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και στη χρήση φίλτρων σε αυτές τις πλατφόρμες κατά τη διάρκεια της πανδημίας οδήγησε σε επιδείνωση της αυτοαντίληψης και της ψυχικής υγείας, ιδίως σε γυναίκες νεότερης ηλικίας».

Μεταμορφωτική διαδικασία

«Η αλλαγή στο πού βρίσκεται ο εαυτός μας τώρα είναι τόσο θεμελιώδης αλλαγή όσο και η αλλαγή από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό ή από τον κολεκτιβισμό στον ατομικισμό, και όμως δύσκολα αναγνωρίζεται», λέει η Heather Widdows, καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Warwick. «Μας έχει αιφνιδιάσει, και όμως είναι εντελώς μεταμορφωτική».

Ποιος είναι όμως ο αντίκτυπος του να έχουμε συνεχώς επίγνωση του εαυτού μας; Η θεραπεύτρια Sally Baker λέει ότι το να βλέπουμε συχνά το πρόσωπό μας έχει μια ενδιαφέρουσα επίδραση στον εγκέφαλο και τον ψυχισμό μας. «Εξετάζοντας τις νευρικές οδούς στον εγκέφαλό μας, η θέαση της δικής μας εικόνας ενεργοποιεί μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται fusiform face area, η οποία επεξεργάζεται την αναγνώριση του προσώπου. Αυτό μπορεί να αυξήσει την αυτογνωσία και την αυτοσυνειδησία» εξηγεί. Αυτό, βέβαια, μπορεί να είναι σπουδαίο για την ανάπτυξη, αλλά η Baker προσθέτει ότι η συνεχής αυτοπροβολή μπορεί να ενισχύσει την αυτοκριτική και την εμμονή στην εξωτερική μας εμφάνιση.

«Συντονιζόμαστε σε κάθε γωνία και λεπτομέρεια, χάνοντας την προοπτική. Χωρίς υγιή όρια, μπορεί να τροφοδοτήσει μια εμμονή με την εικόνα του εαυτού μας» συνεχίζει. «Η περιστασιακή αυτοεπισκόπηση είναι φυσιολογική, αλλά σε υπερβολικό βαθμό διαστρεβλώνει την αυτοαντίληψη. Ο εγκέφαλος μπορεί να συνηθίσει, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και κρίνουμε τον εαυτό μας. Η αναγνώριση της τάσης του μυαλού να μας κριτικάρει μπορεί να μας βοηθήσει να μετατοπιστούμε από τη σκληρή κριτική σε πιο θετική αυτό-ομιλία».

«Δυσμορφία του Zoom»

Ο αντίκτυπος αυτού του είδους της αυτοκριτικής μπορεί να φανεί στο φαινόμενο που είναι γνωστό ως «δυσμορφία του Ζουμ», το οποίο εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια του λοκντάουν, όταν όλοι ήταν αναγκασμένοι να κοιτάζουν τα πρόσωπά τους όλη την ημέρα ενώ βρίσκονταν στο Zoom.

«Η δυσμορφική διαταραχή του σώματος στις γυναίκες αυξάνεται κατά τη διάρκεια της πανδημίας και επιδεινώνεται με την αυξημένη χρήση της τηλεδιάσκεψης» ανακάλυψαν ερευνητές του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. «Ο αυξημένος χρόνος που αφιερώνεται σε τηλεδιασκέψεις, στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και στη χρήση φίλτρων σε αυτές τις πλατφόρμες κατά τη διάρκεια της πανδημίας οδήγησε σε επιδείνωση της αυτοαντίληψης και της ψυχικής υγείας, ιδίως σε γυναίκες νεότερης ηλικίας».

Το αποτέλεσμα ήταν μια έξαρση των αισθητικών επεμβάσεων, λέει η θεωρητικός ομορφιάς και συγγραφέας του βιβλίου «Pixel Flesh», η Ellen Atlanta, μεταξύ των γυναικών της γενιάς Boomer, οι οποίες αναγκάστηκαν πραγματικά να κοιτάξουν τον εαυτό τους λεπτομερώς για πρώτη φορά -οι νεότεροι είχαν ήδη συνηθίσει να αναλύουν συνεχώς το πρόσωπό τους.

Η οπτική και εικονική κουλτούρα

Ωστόσο, μπορεί να είναι δύσκολο να σταματήσουμε να εξετάζουμε και να επικρίνουμε τα πρόσωπά μας, όταν όλο και περισσότερο δίνεται τόση αξία στην εμφάνιση. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν μετατοπίσει την εστίαση ώστε να δίνουν προτεραιότητα στην εικόνα μας, πάνω απ’ όλα (ο αλγόριθμος προτιμά τις selfie, άλλωστε). Ενώ η ομορφιά πάντα παρείχε δύναμη και προνόμια, αυτές τις μέρες η σημασία της μοιάζει μεγαλύτερη από ποτέ. «Στην οπτική και εικονική κουλτούρα η εικόνα μιλάει πάντα πιο δυνατά από τη λέξη. Η μετατόπιση της αίσθησης του εαυτού μας, από το «μέσα» στο «έξω» είναι μια θεμελιώδης αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα βλέπουν τον εαυτό τους και τον κόσμο» λέει ο καθηγητής Widdows.

«Η εστίαση στα σώματα και την εικόνα έχει αλλάξει την αίσθηση του εαυτού μας. Το πώς φαινόμαστε έχει γίνει ‘αυτό που είμαστε’. Αυτό είναι ριζικά διαφορετικό από τις προηγούμενες γενιές, όπου η ταυτότητα ή ο εαυτός αφορούσε τον χαρακτήρα ή τον ρόλο».

Φυσικά, δεν βοηθάει το γεγονός ότι η πρόοδος της τεχνολογίας σημαίνει ότι όχι μόνο βλέπουμε τον εαυτό μας τόσο συχνά, αλλά ότι είναι δυνατόν να αλλάξουμε την εμφάνισή μας μέσω φίλτρων, photoshop και Facetune – και επομένως να δούμε όλες τις δυνατότητες του πώς θα μπορούσαμε να μοιάζουμε. Και όσο περισσότερο αλλάζουμε την εμφάνισή μας ψηφιακά, τόσο μεγαλύτερη παραφωνία δημιουργείται όταν κοιταζόμαστε στον καθρέφτη. «Δεν είναι ψυχολογικά καλό για τους ανθρώπους η εικόνα που παρουσιάζεις στο διαδίκτυο και η εικόνα που δημιουργείς για τον εαυτό σου να μην ταιριάζει με την εικόνα που βλέπεις στον καθρέφτη» λέει η Atlanta. «Μου έχουν πει κορίτσια ότι δεν θέλουν πια να βγαίνουν έξω μετά το σχολείο επειδή δεν νιώθουν ότι είναι αρκετά όμορφες».

«Χάνουμε την προοπτική»

Τα στατιστικά στοιχεία το επιβεβαιώνουν: Μια έκθεση της Επιτροπής Γυναικών και Ισότητας του Κοινοβουλίου διαπίστωσε ότι το 48% των ενηλίκων και το 66% των παιδιών αισθάνονται αρνητικά για την εικόνα του σώματός τους τις περισσότερες φορές. Σίγουρα δεν βοηθάει το γεγονός ότι δεν είναι μόνο ότι βλέπουμε συνεχώς το είδωλό μας, αλλά και αμέτρητα όμορφα πρόσωπα. Αυτό οδηγεί στα δικά του προβλήματα και στην αύξηση των αισθητικών επεμβάσεων. «Βλέπουμε περισσότερα πρόσωπα από όσα έπρεπε να δούμε» λέει η Atlanda. Σε έναν ψηφιακό κόσμο κορεσμένο με γυάλινο δέρμα και τέλεια σώματα, προσπαθούμε συνεχώς για μια ομορφιά που τελικά είναι ανέφικτη.

«Συντονιζόμαστε σε κάθε γωνία και λεπτομέρεια, χάνοντας την προοπτική. Χωρίς υγιή όρια, αυτό μπορεί να τροφοδοτήσει μια εμμονή με την εικόνα του εαυτού μας».

Ακόμα δεν γνωρίζουμε ποιες θα είναι οι πλήρεις επιπτώσεις του να βλέπουμε τον εαυτό μας τόσο συχνά και ποιο θα είναι το τελικό αποτέλεσμα αυτής της σεισμικής αλλαγής στην κουλτούρα που ξεκίνησε με την έλευση του καθρέφτη. Ενώ οι κάμερες και οι καθρέφτες μπορεί να είναι ουδέτερα αντικείμενα, γίνεται σαφές ότι ο ρυθμός, με τον οποίο αυτές οι τεχνολογίες έχουν γίνει διαθέσιμες σε εμάς, είναι ταχύτερος από ό,τι είχαμε το χρόνο να προσαρμοστούμε νοητικά. Μια λύση στην αυξανόμενη κρίση αυτοεκτίμησης θα μπορούσε να είναι να αποπροσανατολίσουμε τη σημασία που δίνεται στην εμφάνιση και να επικεντρωθούμε ξανά στη δημιουργία κοινότητας, αντιστεκόμενοι στην τεράστια πίεση για συμμόρφωση με αδύνατα πρότυπα ομορφιάς. Είναι μια ωραία ιδέα -και προς την οποία θα πρέπει πάντα να εργαζόμαστε- αλλά θα χρειαστεί επίσης ένα φαινομενικά ανυπέρβλητο ποσό συλλογικής δύναμης.

Εν τω μεταξύ, η πιο βραχυπρόθεσμη λύση μπορεί να είναι απλώς να αποσυνδεθούμε. Μπορεί να μην μπορούμε να ξεφύγουμε από το γυαλί και τους καθρέφτες, αλλά μπορούμε πάντα να περιορίσουμε την έκθεσή μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εξάλλου, όπως λέει η Atlanta: «Το φαινόμενο της αυτοκριτικής απέναντι στο πρότυπο ομορφιάς δεν είναι καινούργιο και προϋπήρχε των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά επιτείνει το ζήτημα, όπως ακριβώς κάνουμε και εμείς ως άτομα όταν συμμορφωνόμαστε με αυτό».

*Τα gif της εικονογράφησης είναι από το νεανικό σήριαλ Euphoria

*Με στοιχεία από dazeddigital.com