Ο οριακός κόσμος του Βραζιλιάνου εικαστικού Έλιο Οϊτίσικα

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 13ης Μαρτίου 1973, ο καλλιτέχνης Έλιο Οϊτίσικα (Hélio Oiticica) βρισκόταν στο loft του στο κέντρο της Νέας Υόρκης, φτιαγμένος από κοκαΐνη, μαζί με τον φίλο του, τον κινηματογραφιστή και συμπατριώτη του Βραζιλιάνο Νέβιλ Ντ’Αλμέιντα (Neville D’Almeida).

Άπλωσε το χέρι του στο κοντινότερο αντικείμενο που είχε στα χέρια του για να κόψει άλλη μια γραμμή -το Weasels Ripped My Flesh, ένα LP των Frank Zappa & the Mothers of Invention- και καθώς ρουφούσε, ο καλλιτέχνης παρατήρησε πώς οι κόκκοι σκόνης ψεκάζονταν πάνω στην εικονογράφηση ενός άνδρα που είχε σκιστεί το πρόσωπό του. Αυτή η παραβατική προσθήκη σε μια ήδη βίαιη εικόνα άρεσε στους δυο τους, και τους ήρθε η ιδέα να χρησιμοποιήσουν το ναρκωτικό ως «μπογιά» για να παραμορφώσουν τις εικόνες μιας σειράς από παρόμοια οριακές εικόνες της ποπ κουλτούρας.

«Αποφασίσαμε να το μετατρέψουμε από κοκαΐνη σε «λευκό χρώμα». Δεν ήταν πλέον κοκαΐνη, ήταν απλώς ένα χρώμα, ήταν σαν μετουσίωση» λέει ο Ντ’Αλμέιντα, 82 ετών σήμερα, καθισμένος στον κήπο του σπιτιού του, στο Ρίο ντε Τζανέιρο.

Δείτε το τρέιλερ της έκθεσης για το έργο του καλλιτέχνη Έλιο Οϊτίσικα 

Η κοκαΐνη συνώνυμο της υπερκαπιταλιστικής υπερβολής

Ο Οϊτίσικα, ο οποίος πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο, σε ηλικία 42 ετών, το 1980, και ο Αλμέιντα πρόσθεσαν σωρούς από το ναρκωτικό στο εξώφυλλο μιας βιογραφίας της Μέριλιν Μονρόε με το πορτρέτο της ηθοποιού, σε ένα προφίλ του σκηνοθέτη Λουίς Μπουνιουέλ σε μια εφημερίδα και στο βιβλίο της Γιόκο Όνο, με τίτλο Grapefruit.

Αυτά με τη σειρά τους φωτογραφήθηκαν και προβλήθηκαν σε τεράστια κλίμακα σε αίθουσες γεμάτες με σκηνικά και δυνατή μουσική. Η 50ή επέτειος αυτού που έγινε η καλλιτεχνική σειρά Cosmococa -καθηλωτικές εγκαταστάσεις, πριν αυτό το στυλ τέχνης γίνει κοινό- γιορτάζεται τώρα στο παραθαλάσσιο De La Warr Pavilion στο Bexhill-on-Sea του ανατολικού Σάσεξ,

Εικόνες του Τζίμι Χέντριξ, στολισμένες με μια μάσκα κοκαΐνης, θα γεμίσουν το μοντερνιστικό περίπτερο και οι επισκέπτες θα μπορούν να ακούνε τα riffs του κιθαρίστα από αιώρες. Ενώ το 90% του έργου του Οϊτίσικα καταστράφηκε σε πυρκαγιά το 2009, ο καλλιτέχνης άφησε λεπτομερείς οδηγίες για τη σκηνοθεσία του.

Το γεγονός ότι ο Οϊτίσικα και ο Ντ’Αλμέιντα αναζητούσαν μια διαφυγή που να αλλάζει το μυαλό είναι κατανοητό δεδομένης της πολιτικής κόλασης στην οποία είχε περιέλθει η Βραζιλία στα τέλη της δεκαετίας του 1960.

Ο καλλιτέχνης Έλιο Οϊτίσικα / Photo: Wikimedia Commons

Αντίσταση στα δεσμά του καπιταλισμού, στην πατριαρχία, τη λευκότητα, την ετεροκανονικότητα

Ο επικεφαλής των εκθέσεων του ιδρύματος, ο Joseph Constable, αναγνωρίζει ότι το έργο θα μπορούσε να είναι αμφιλεγόμενο. «Σκεφτόμουν πολύ για το πώς θα αντιδράσει ο κόσμος σήμερα, όταν η κοκαΐνη έχει γίνει συνώνυμο της υπερκαπιταλιστικής υπερβολής» λέει.

«Αλλά για τον Οϊτίσικα είχε μια παραβατική αντιπολιτισμική ποιότητα, και η χρήση της στο έργο τους ήταν μια αντίσταση στα δεσμά του καπιταλισμού, στην πατριαρχία, τη λευκότητα, την ετεροκανονικότητα».

Το γεγονός ότι ο Οϊτίσικα και ο Ντ’Αλμέιντα αναζητούσαν μια διαφυγή που να αλλάζει το μυαλό είναι κατανοητό δεδομένης της πολιτικής κόλασης στην οποία είχε περιέλθει η Βραζιλία στα τέλη της δεκαετίας του 1960 -την πιο σκοτεινή εποχή της στρατιωτικής δικτατορίας- όταν ο Οϊτίσικα ήταν ουσιαστικά εξόριστος στην Αμερική.

«Ήμασταν δύο κοκαλιάρηδες, πεινασμένοι Βραζιλιάνοι»

Στο βραζιλιάνικο πάρκο γλυπτών Inhotim, όπου εκτίθεται μόνιμα η σειρά Cosmococa, οι εικόνες της Μονρόε αναβοσβήνουν σε μια γκαλερί γεμάτη με μια αμμώδη παραλία καλυμμένη με μουσαμά, πάνω στην οποία ακουμπούν δεκάδες μπαλόνια. Προσθέτοντας σε αυτό το σουρεαλιστικό περιβάλλον, η μουσική της περουβιανής κολορατούρα σοπράνο, Ίμα Σουμάκ, παίζει σε ένταση που κουφαίνει.

Για να δει κανείς τις εικόνες της Γιόκο Όνο, περιηγείται σε μια γκαλερί από κινητό αφρώδες υλικό, μπάλες, κύβους και κώνους καλυμμένα όλα με ύφασμα, ενώ παίζει η μουσική της. Η περιπλάνηση σε αυτόν τον ψυχεδελικό λαβύρινθο είναι μια παράξενη εμπειρία. Είναι lo-fi σε σύγκριση με το είδος των εμπειριών εμβυθιστικής τέχνης στις οποίες το κοινό έχει πλέον συνηθίσει, αλλά παρ’ όλα αυτά αποπροσανατολιστική και ενίοτε κλειστοφοβική.

«Ήμασταν δύο κοκαλιάρηδες, πεινασμένοι Βραζιλιάνοι, αλλά θέλαμε να κάνουμε κάτι που δεν είχε ξαναγίνει» λέει ο Ντ’Αλμέιντα

Sieh dir diesen Beitrag auf Instagram an

Ein Beitrag geteilt von Museum of Fine Arts, Houston (@mfahouston)

Τα πρώτα καλλιτεχνικά σκιρτήματα

Ο Οϊτίσικα γεννήθηκε σε μια μεσοαστική μποέμικη οικογένεια στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 1937. Ο πατέρας του ήταν φωτογράφος- ο παππούς του ήταν αφοσιωμένος αναρχικός.

Στη σχολή καλών τεχνών εντάχθηκε στο Grupo Frente, ένα καλλιτεχνικό κίνημα που ίδρυσε ο δάσκαλός του Ιβάν Σέρπα, μαζί με τη Λίγκια Κλαρκ και τη Λίγκια Πάπε, οι οποίες θα γίνονταν, ομοίως, σημαντικές προσωπικότητες της βραζιλιάνικης τέχνης.

Οι γεωμετρικοί αφηρημένοι πίνακες του Οϊτίσικα ήταν έντονοι στα πρωτογενή χρώματα, αλλά σύντομα βρήκε το μέσο περιοριστικό και από τη δεκαετία του 1960 μαζί με την Κλαρκ πειραματίζονταν με την performance και τη διαδραστική γλυπτική. «Ο στόχος είναι να δώσουμε στο κοινό την ευκαιρία να πάψει να είναι θεατής και να γίνει συμμετέχων στη δημιουργική δραστηριότητα» έγραψε ο καλλιτέχνης.

Μια μέρα χτύπησε το κουδούνι της πόρτας και ο Οϊτίσικα γέρνοντας έξω από το παράθυρο δύο ορόφων, κοίταξε κάτω για να δει δύο πράκτορες του FBI να τον κοιτάζουν.

Έργο του Έλιο Οϊτίσικα / Photo: Wikimedia Commons

«Ανάγκη για ελεύθερη έκφραση»

Για το σκοπό αυτό, το πρότζεκτ Parangolés ήταν μια σειρά από πολύπλοκες και πολύπλευρες κάπες, εμπνευσμένες από το καρναβάλι, τις οποίες το κοινό μπορούσε να φορέσει στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που οργάνωσε στις φαβέλες του Ρίο και στο πλαίσιο της σχολής σάμπα στην οποία εντάχθηκε.

Το πρότζεκτ, όπως είπε, εξυπηρετούσε «μια ζωτική ανάγκη για αποδιανοηματοποίηση, διανοητική αναστολή, την ανάγκη για ελεύθερη έκφραση» στην τέχνη.

Αργότερα, ο καλλιτέχνης Κάρλος Ζίλιο το έθεσε πιο συνοπτικά: «Η σάμπα κατακτά το ιερό «μουσείο» και το «μουσείο» κατεβαίνει στο γήπεδο της σάμπα». Πήρε τις κάπες στη Νέα Υόρκη, πείθοντας τους επιβάτες του μετρό να τις δοκιμάσουν.

Δείτε το βίντεο με το έργο του

Αναδημιουργημένα έργα

Στο Bexhill, θα εκτεθούν αναδημιουργημένες εκδόσεις των πρωτοτύπων, μια κίνηση που ο Constable θεωρεί ότι είναι πιο πιστή στο αρχικό ήθος του έργου. «Ποτέ δεν αισθανόταν άνετα με τον λευκό κύβο, πάντα προσπαθούσε να τον μεταμορφώσει, αντιστεκόμενος στους λευκούς τοίχους. Τα μουσεία είναι εγγενώς συντηρητικά. Αν δείχναμε τα πρωτότυπα, θα έπρεπε να είναι ασφαλισμένα πίσω από γυαλί και κανείς δεν θα μπορούσε να τα αγγίξει. Αυτό θα κατέστρεφε την επιτελεστικότητα της πρόθεσής τους». Αντ’ αυτού, οι επισκέπτες θα μπορούν να δοκιμάσουν τις κάπες πάνω τους.

Η παραμονή του καλλιτέχνη στις ΗΠΑ έγινε δυνατή χάρη σε μια υποτροφία που έλαβε το 1970, αλλά η χρονική συγκυρία ήταν τυχαία, καθώς η Βραζιλία είχε αρχίσει να γίνεται πολύ επικίνδυνη γι’ αυτόν. Δύο χρόνια νωρίτερα, ο Καετάνο Βελόσο και ο Γκιλμπέρτο Χιλ, με τους οποίους ο Οϊτίσικα είχε πρωτοστατήσει στο κίνημα Tropicália*, είχαν συλληφθεί επειδή έδωσαν συναυλία με μια σημαία που είχε κρεμάσει ο καλλιτέχνης στη σκηνή τους.

(*Ο Τροπικαλισμός, επίσης γνωστός και ως Τροπικάλια (Tropicália), είναι ένα βραζιλιάνικο κίνημα κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60, το οποίο περιελάμβανε θέατρο, ποίηση και μουσική).

Έργο του Έλιο Οϊτίσικα / Photo: Wikimedia Commons

Φλερτ με την παρανομία

«Πάντα μου άρεσε αυτό που είναι απαγορευμένο, η ζωή της απάτης, η οποία αντιπροσωπεύει την περιπέτεια των ανθρώπων που ζουν έντονα και άμεσα επειδή παίρνουν ρίσκα. Αυτοί οι άνθρωποι είναι τόσο έξυπνοι. Μεγάλο μέρος της ζωής μου πέρασα επισκεπτόμενος τους φίλους μου στη φυλακή» έγραψε ο Οϊτίσικα αλλά ήξερε ότι δεν ήθελε να τους ακολουθήσει.

Ο νόμος, όμως, ήταν αυτός που τον ανάγκασε να επιστρέψει τελικά στη Βραζιλία το 1978. Η σοφίτα της Νέας Υόρκης είχε γίνει από μόνη της ένα καθολικό καλλιτεχνικό έργο, καθώς ο Οϊτίσικα είχε χτίσει μια σειρά από «φωλιές», όπως τις αποκαλούσε: Κατασκευές από ύφασμα και ξύλο, στις οποίες μπορούσε να κρύβεται από τη συνεχή παρέλαση των ανθρώπων που περνούσαν από εκεί.

Ενώ αρχικά εργαζόταν ως μεταφραστής, με τη βίζα του να έχει εξαντληθεί προ πολλού και με αποστροφή προς τον εμπορικό κόσμο της τέχνης της Νέας Υόρκης, στράφηκε στη διακίνηση ναρκωτικών.

Μια μέρα χτύπησε το κουδούνι της πόρτας και ο Οϊτίσικα γέρνοντας έξω από το παράθυρο δύο ορόφων, κοίταξε κάτω για να δει δύο πράκτορες του FBI να τον κοιτάζουν. Ένας φίλος του -μοντέλο του Pierre Cardin- είχε συλληφθεί να κάνει λαθρεμπόριο ναρκωτικών μέσω του αεροδρομίου John F Kennedy. Ήξερε τίποτα γι’ αυτό ο Οϊτίσικα; Καθώς οι μπάτσοι ανέβαιναν τις σκάλες, εκείνος κατάφερε να κρύψει τα ναρκωτικά του μέσα στον λαβύρινθο των εγκαταστάσεων τέχνης που καταλάμβαναν πλέον τον χώρο.

Μετά από αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στη Βραζιλία και να καθαρίσει.

*H έκθεση «Hélio Oiticica: Waiting for the Internal Sun» παρουσιάζεται στο De La Warr Pavilion, στο Bexhill, στο Σάσεξ, από τις 23 Σεπτεμβρίου έως τις 14 Ιανουαρίου.

*Με στοιχεία από theguardian.com