20 Σεπτεμβρίου 1942: Η ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ από την ΠΕΑΝ του Κώστα Περρίκου

Μεσούσης της Γερμανικής Κατοχής, στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, έλαβε χώρα η πρώτη σημαντική πράξη δολιοφθοράς στην καρδιά της κατεχόμενης Αθήνας, όταν η ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων), αντιστασιακή οργάνωση με κεντρώο πολιτικό προσανατολισμό, προέβη στην ανατίναξη των κεντρικών γραφείων της εθνικοσοσιαλιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, στη συμβολή των οδών Γλάδστωνος και Πατησίων.

Η ΠΕΑΝ, πέραν της εφημερίδας που εξέδιδε («Δόξα»), είχε δημιουργήσει ουλαμό καταστροφών για την εκτέλεση αποστολών δολιοφθοράς σε βάρος του εχθρού. Επικεφαλής του ουλαμού αυτού ήταν ο Κώστας Περρίκος, ηγετικό στέλεχος της ΠΕΑΝ και αξιωματικός της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, που διαδραμάτισε —όπως ήταν φυσικό— πρωταγωνιστικό ρόλο στη βομβιστική επίθεση κατά των γραφείων της ΕΣΠΟ.

Ο Κώστας Περρίκος

Δυστυχώς, κατόπιν προδοσίας, ο υποσμηναγός Περρίκος συνελήφθη μαζί με συμμαχητές του στο κρησφύγετό του, στην Καλλιθέα, λίγον καιρό αργότερα, στις 11 Νοεμβρίου 1942. Ο Περρίκος, ένας από τους λιγότερο προβεβλημένους ήρωες της κατοχικής περιόδου, εκτελέστηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 4ης Φεβρουαρίου 1943 από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής.

Στο διάστημα που μεσολάβησε από τη σύλληψη έως την εκτέλεσή του ο Περρίκος όχι μόνο ανέλαβε εξ ολοκλήρου την ευθύνη για τη δράση της οργάνωσης και δήλωσε περήφανος για το ισχυρό πλήγμα που είχε καταφέρει στον εχθρό, αλλά και φρόντισε να αφήσει στα μέλη της οικογένειάς του και σε ολόκληρον τον ελληνισμό μια σημαντική πνευματική και ηθική παρακαταθήκη, τα γραπτά και τα λόγια του.

Ο Κώστας Περρίκος

Δύο διαδοχικά δημοσιεύματα της εφημερίδας «Τα Νέα» υπό τον τίτλο «Να πώς ανατινάξαμε την ΕΣΠΟ», την Παρασκευή 25 και το Σάββατο 26 Απριλίου 1980, ήταν αφιερωμένα στο πρώτο αυτό μεγάλης κλίμακας σαμποτάζ εντός της πρωτεύουσας κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής.

Στα εν λόγω εκτενή δημοσιεύματα των «Νέων» διαβάζουμε, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

Ήταν Κυριακή μεσημέρι — στις 20 του Σεπτεμβρίου του 1942, κι’ όχι στις 22 που καθιερώθηκε να γράφεται. 

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η ΕΣΠΟ ήταν μια οργάνωση, μια απόπειρα μέσα στις τόσες των Γερμανών κατακτητών και της προδοτικής Πέμπτης Φάλαγγας, να εκμεταλλευτούνε την πείνα και την εξαθλίωση του λαού της πρωτεύουσας, τον φριχτό εκείνο χειμώνα του Σαρανταένα με Σαρανταδύο, για να συγκεντρώσουνε ομάδες νέων Ελλήνων — με σκοπό να τους στείλουνε εργάτες στις πολεμικές βιομηχανίες της Γερμανίας και ταυτόχρονα να συγκροτήσουνε λεγεώνα Ελλήνων εθελοντών μαχητών για το Ανατολικό Μέτωπο.

[…]

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Με την ανατίναξη του κτιρίου της ΕΣΠΟ και το θάνατο του αρχηγού της πεμπτοφαλαγγίτη γιατρού Στεροδήμου, όχι μονάχα η προδοτική εκείνη οργάνωση αυτοδιαλύθηκε, αλλά και οριστικά μπλοκαρίστηκε κάθε καινούργια απόπειρα των κατακτητών να δημιουργήσουνε άλλες τέτοιες οργανώσεις — παγίδες στρατολογίας Ελλήνων για τις βιομηχανίες τους και το Μέτωπο.

[…]

Τη δουλειά [σ.σ. της ανατίναξης των γραφείων της ΕΣΠΟ] την πήρανε απάνω τους ο Μυτιληναίος με τον Γαλάτη [σ.σ. ο Αντώνης Μυτιληναίος, τεχνίτης της Τηλεφωνικής, και ο Σπύρος Γαλάτης, φοιτητής της Νομικής, ήταν μέλη του ουλαμού καταστροφών της ΠΕΑΝ]. Αρχίσανε να παρακολουθούνε το κτήριο, κάποτε και τις ίδιες τις συγκεντρώσεις της ΕΣΠΟ. Έτσι αποφασίστηκε το «χτύπημα» να γίνει όχι από την κεντρική είσοδο που φυλαγότανε με σκοπούς, αλλά από εκείνη της οδού Γλάδστωνος, που οδηγούσε στο μεσοπάτωμα. Και κανονίστηκε για την Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 1942, πρώτα-πρώτα γιατί την Κυριακή τα μαγαζιά ήταν κλειστά και οι πιθανότητες για αθώα θύματα περιορίζονταν στο ελάχιστο, και μετά γιατί τη συγκεκριμένη εκείνη Κυριακή θα γινότανε συγκέντρωση των μελών της ΕΣΠΟ, όπου θα μιλούσε ο Στεροδήμος για τη συγκρότηση «Γαλάζιας Ταξιαρχίας Εθελοντών Ελλήνων», που θα αποστέλλονταν στο Ανατολικό Μέτωπο.

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το σχέδιο που εκπονήθηκε από τον Περρίκο και τον Μυτιληναίο προέβλεπε τα παρακάτω:

Συγκεκριμένη ώρα το πρωί της Κυριακής η Ιουλία Μπίμπα  [σ.σ. μέλος του ουλαμού καταστροφών της ΠΕΑΝ] θα έφερνε το δέμα με τα εκρηκτικά στην πλατεία Κάνιγγος, όπου θα τα παραλαβαίνανε ο Μυτιληναίος με τον Γαλάτη για να τα τοποθετήσουνε. Ομάδα από τέσσερις αγωνιστές θα κρατάγανε ανοιχτή την έξοδο υποχώρησης των Μυτιληναίου και Γαλάτη από τη Γλάδστωνος. Ο Τάκης Μιχαηλίδης [σ.σ. φοιτητής της Χημείας, μέλος του ουλαμού καταστροφών της ΠΕΑΝ] θα έλεγχε την έξοδο προς την Πατησίων, στη γωνιά του σημερινού «Μινιόν», ενώ ο Περρίκος θα γυρόφερνε το μέρος ολόκληρο, με κέντρο το ζαχαροπλαστείο «Αστόρια» — όπου μετά την παράδοση των εκρηκτικών θα συναντούσε την Μπίμπα και μετά το εγχείρημα θα συναντιότανε με τους Μυτιληναίο, Γαλάτη και Μούρτο [σ.σ. ο τελευταίος εξ αυτών , ο Νίκος Μούρτος, ήταν ιδιωτικός υπάλληλος και μέλος επίσης του ουλαμού καταστροφών της ΠΕΑΝ].  

«ΤΑ ΝΕΑ», 26.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το βράδυ του Σαββάτου ο Μυτιληναίος με τον Γαλάτη κατεβήκανε στο Κουκάκι, στο σπίτι της Μπίμπα, για να ετοιμάσουνε τα εκρηκτικά:

«Σάββατο απόγευμα πήγαμε με τον Γαλάτη και φτιάξαμε το δέμα. Είχαμε βάλει μέσα στο κουτί δέκα οκάδες δυναμίτη. Βάλαμε δυο εμπυρεύματα, έτσι ώστε αν δεν ανάψει το ένα, να ανάψει το άλλο. Τυλίξαμε κι’ ένα φυτίλι οχτώ μέτρα, για να μας δώσει δέκα λεπτά καιρό να απομακρυνθούμε. Ύστερα βάλαμε το κουτί σε μια σακούλα για ψώνια, αφήσαμε τις άκρες των φυτιλιών λίγο έξω, γεμίσαμε τη σακούλα λαχανίδες και την παραδώσαμε στην Ιουλία». 

Ο Σπύρος Στανωτάς [σ.σ. φοιτητής της Ανωτάτης Εμπορικής, μέλος του ουλαμού καταστροφών της ΠΕΑΝ] θυμάται:

«Το ραντεβού ήταν στην πλατεία Κάνιγγος, στις 10 το πρωί. Έφτασα πρώτος, αν θυμάμαι καλά. Ύστερα ήρθε ο Νίκος Μούρτος, μετά οι άλλοι. Καθίσαμε για λίγο αμέριμνοι στα παγκάκια. Τότε η πλατεία Κάνιγγος ήταν ακόμα στρογγυλή, με παγκάκια και δέντρα. Περιμέναμε».

Από την πλευρά του, ο Αντώνης Μυτιληναίος αφηγείται:

«Δέκα η ώρα είμαστε εκεί με τον Γαλάτη. Η είσοδος ορθάνοιχτη. Ανεβαίνουμε να κάνουμε μιαν αναγνώριση μαζί. Βρίσκουμε έναν ψαρά, που πουλούσε ψάρια στην είσοδο. Ήταν μαυραγορίτης. Κάθισε λίγο και έφυγε. […] Από τα μπαλκόνια της ΕΣΠΟ, όπως και τα παράθυρα, κρέμεται κόσμος, από αυτούς που θα στρατολογήσουν στο Μέτωπο. Ακούει την ομιλία του Στεροδήμου».

«ΤΑ ΝΕΑ», 26.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η επιχείρηση είναι να γίνει στις έντεκα ακριβώς. Αλλά στο μεσοπάτωμα, σε κάποιο δικηγορικό γραφείο, τρεις τέσσερις πολίτες κουβεντιάζανε ανύποπτοι και δε λέγανε να ξεκουμπιστούνε. Η ώρα περνάει. Αδημονία και ανησυχία…

Ο Περρίκος, που παρακολουθεί και ελέγχει όλο το χώρο, στέλνει μήνυμα με τον Λάζαρη [σ.σ. ο Νίκος Λάζαρης ήταν φοιτητής της Νομικής και μέλος του ουλαμού καταστροφών της ΠΕΑΝ] ότι η συγκέντρωση της ΕΣΠΟ θα αρχίσει να διαλύεται και είναι ανάγκη να προχωρήσουν στο «χτύπημα» — έστω κι’ αν σκοτωθούνε κάποιοι αθώοι.

Η Ιουλία Μπίμπα προχωράει από την Κάνιγγος και παραδίνει τη σακούλα με τα εκρηκτικά και τις λαχανίδες στον Μυτιληναίο και φεύγει. Ο Μυτιληναίος με τον Γαλάτη ξαναμπαίνουν στην είσοδο της οδού Γλάδστωνος. Την ίδια εκείνη στιγμή κατεβαίνουνε από τη σκάλα οι πολίτες που καθυστερούσαν την επιχείρηση (ο Σπύρος Στανωτάς θυμάται έναν οδοντογιατρό και έναν παπά). Τύχη βουνό, σωθήκανε — γιατί η επιχείρηση είχε αποφασιστεί.

«ΤΑ ΝΕΑ», 26.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Αντώνης Μυτιληναίος αφηγείται:

«Στο μεσότοιχο που χώριζε την πέτρινη σκάλα από το μεσοπάτωμα ήταν μια κορνίζα. Βάλαμε διαγώνια μια πήχη που κρατούσαμε από τα πριν και κει ακουμπήσαμε τη σακούλα με τα εκρηκτικά. Τράβηξα τα δυο εμπυρεύματα κι’ έβαλα φωτιά. Βγήκαμε ήρεμα και σιγά, ενώ τα φυτίλια καίγανε».

Την ίδια εκείνη στιγμή ο Σπύρος Στανωτάς σημειώνει:

«Φυλάμε με τον Μούρτο την πόρτα. Αν προσπαθούσε να μπει κανένας, θα προσποιούμασταν τους γκεσταπίτες και θα τον σταματούσαμε. Αν πάλι επέμενε να περάσει ή πέφταμε στην περίπτωση, τότε είχαμε εντολή να χτυπήσουμε. Τίποτα από όλα αυτά δεν γίνανε. Τα πράγματα ήρθαν ευνοϊκά. Σε λίγο φάνηκαν να βγαίνουνε από την πόρτα ο Μυτιληναίος με τον Γαλάτη. Ο πρώτος κρατούσε ένα τσιγάρο και ζητούσε φωτιά. Ήταν το σύνθημα ότι όλα είχαν τελειώσει».

Ώρα 12 και τρία λεπτά ακριβώς. Η ΕΣΠΟ τινάζεται στον αέρα και μεταβάλλεται σε ερείπια. Από το ζαχαροπλαστείο «Αστόρια», στη γωνιά της Πανεπιστημίου με τα Χαυτεία, ο Κώστας Περρίκος, ο Αντώνης Μυτιληναίος, η Ιουλία Μπίμπα, ο Σπύρος Γαλάτης και ο Νίκος Μούρτος παρακολουθούσαν το «θέαμα».