Πώς ο φόβος των ανθρώπων επηρέασε τον ρου της ιστορίας τους

Ένα από τα βιβλία με τις μεγαλύτερες πωλήσεις όλων των εποχών είχε ως θέμα του τις μάγισσες και τον φόβο που ένιωθαν οι άνθρωποι απέναντι στις δυνάμεις τους.

Προφανώς και δεν είχε να κάνει με καμιά σχολή που βγάζει ευφυείς Χάρι Πότερ, αλλά ένα σοβαρό εγχειρίδιο οδηγιών για την αναγνώριση, τη σύλληψη και τον αφανισμό των υπηρετριών του Σατανά. Το βιβλίο είχε τον τίτλο «Malleus Maleficarum» («Σφυρί των Μαγισσών»), εκδόθηκε το 1486, και φέρεται να πούλησε τους επόμενους δύο αιώνες περισσότερα αντίτυπα από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο πλην της Βίβλου.

Όπως εξηγεί ο Ρόμπερ Πέκαμ, από τη Royal Historical Society στο Λονδίνο, στο έργο του, «Fear: An Alternative History of the World», το άγχος για τις μάγισσες προήλθε από την άγνοια. Μη γνωρίζοντας τίποτα για τα μικρόβια, οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι κακοτυχίες, όπως οι ασθένειες, προκαλούνταν από τη μαγεία.

«Μια νευροβιολογική διαδικασία που μας κρατάει ζωντανούς»

Ωστόσο, ο φόβος τους αυτός χειραγωγήθηκε πολλές φορές στη συνέχεια για πολιτικούς σκοπούς, ίσως γιατί όπως είχε πει και ο διαβόητος Νικολό Μακιαβέλι «έναν ηγέτη πρέπει να τον φοβούνται και να τον αγαπούν. Αν δεν γίνεται και τα δύο, τότε καλύτερα μόνο να τον φοβούνται».

Ο φόβος είναι ένα πρωταρχικό, απαραίτητο συναίσθημα, σχολιάζει σχετικό άρθρο του Economist, επικαλούμενο τη δήλωση του Πέκαμ ότι πρόκειται για μια «μια νευροβιολογική διαδικασία που μας κρατάει ζωντανούς».  Όπως εξηγεί άλλωστε ο Βρετανός ιστορικός, αν οι πρόγονοι μας δεν φοβόντουσαν τις άκρες των βράχων ή τις τίγρεις με τα κοφτερά δόντια, μπορεί κανείς από εμάς να μην ήταν σήμερα εδώ.

Το βασικό, ωστόσο, μάθημα του βιβλίου του, που καταπιάνεται με το πως το βασικό αυτό συναίσθημα των ανθρώπων, που προκαλείται από τη συνειδητοποίηση ενός πραγματικού ή πλασματικού κινδύνου, διαμόρφωσε την συμπεριφορά τους τα τελευταία 700 χρόνια, είναι ότι «η δύναμη εξαρτάται από τον φόβο».

“Power depends on fear,” Robert Peckham argues in a new book. In a depressing number of places, including China, Russia and India, governments are ramping up their use of fear to keep citizens in line https://t.co/3Eq6vwUZbl

— The Economist (@TheEconomist) September 16, 2023

Η εκμετάλλευση από τους ισχυρούς

Ο ίδιος επιχειρηματολογεί ότι η αναταραχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης και της Καθολικής Αντιμεταρρύθμισης προήλθε μερικώς από την απώλεια του «μονοπωλίου στον φόβο» από την Καθολική Εκκλησία στη Δυτική Ευρώπη. Για χίλια χρόνια είχε πείσει τους ανθρώπους ότι μόνο αυτή κρατούσε τα κλειδιά της μετά θάνατον ζωής. Και μετέτρεπε τον φόβο τους για το αιώνιο μαρτύριο σε χρήματα πουλώντας τους συγχωροχάρτια.

Σε άλλο σημείο του ίδιου βιβλίου, ο συγγραφέας του, που το ολοκλήρωσε στο απόγειο του κοροναϊού, αναφέρεται στο φόβο της μόλυνσης και την εκμετάλλευση του από τους ισχυρούς. Όταν η Μαύρη Πανώλη έπληξε την Ευρώπη, διαδόθηκαν φήμες ότι μειονότητες, που δεν ήταν ιδιαίτερες δημοφιλείς, όπως οι «Εβραίοι, οι Μουσουλμάνοι, οι φτωχοί, οι λεπροί και οι ξένοι», μπορεί να ήταν «εχθρικοί φορείς μετάδοσης» της πιο καταστροφικής πανδημίας, που έχει καταγραφεί στην ιστορία, αφού στοίχισε τη ζωή σε 100-200 εκατομμύρια ανθρώπους.

Και μπορεί η Covid 19 να είχε μικρότερο αντίκτυπο από τον Μαύρο Θάνατο, λόγω της προόδου της ιατρικής επιστήμης, απέδειξε όμως περίτρανα ότι η ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια και απαράλλακτη. Ο φόβος για τον κοροναϊό πυροδότησε ένα σωρό θεωρίες συνωμοσίας και πολλές ήταν οι κυβερνήσεις, που εκμεταλλεύτηκαν τον πανδημικό πανικό για να καταστείλουν τις πολιτικές ελευθερίες, όπως το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας, που χρησιμοποίησε τον ιό ως δικαιολογία για να απαγορεύσει τις διαδηλώσεις υπέρ της δημοκρατίας, που συγκλόνισαν τον τόπο το 2019-20.

Αντίδοτο το χιούμορ

Το βιβλίο διερευνά πόσο εύκολο είναι για τους τολμηρούς ψεύτες να σπείρουν τον τρόμο. Όπως είχε συνοψίσει ο Χέρμαν Γκέρινγκ, εξέχον μέλος της κυβέρνησης του Αδόλφου Χίτλερ«το μόνο που έχετε να κάνετε είναι να πείτε [στον λαό] ότι δέχεται επίθεση και να καταγγείλετε τους ειρηνιστές για έλλειψη πατριωτισμού και έκθεση της χώρας σε κίνδυνο. Λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο σε οποιαδήποτε χώρα».

Ένα από τα καλύτερα αντίδοτα στον φόβο είναι το χιούμορ. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ χρησιμοποίησε μια νέα μορφή μαζικής επικοινωνίας, το τυπογραφείο, για να κοροϊδέψει τον πάπα. Προκλητικές γελοιογραφίες απεικόνιζαν τη Ρώμη ως οίκο ανοχής, τους καρδινάλιους να ξεπροβάλλουν από την πίσω πλευρά του διαβόλου και τον πάπα να καβαλάει ένα γουρούνι.

Όπως σχολιάζει ο συγγραφέας του βιβλίου, το γέλιο μπορεί να κατευνάσει τον φόβο και να πλήξει την εξουσία.