Τάσος Αθανασιάδης: Οι ασθενείς πλευρές των δυνατών

Στις 21 Σεπτεμβρίου 2006 έφυγε από τη ζωή, πλήρης ημερών, ο μικρασιατικής καταγωγής λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης, συγγραφέας —μεταξύ πολλών άλλων αξιόλογων έργων του— των περίφημων «Πανθέων».

Ο Αθανασιάδης, που είχε γεννηθεί στο Σαλιχλί της Μικράς Ασίας (κωμόπολη στην ενδοχώρα της Σμύρνης) το 1913, κατέφυγε με την οικογένειά του στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και άσκησε επ’ ολίγον τη δικηγορία.

Ακολούθως ο Αθανασιάδης σταδιοδρόμησε στο Εθνικό Θέατρο (διετέλεσε και γενικός διευθυντής του), αλλά το ενδιαφέρον του ήταν διαρκώς στραμμένο στη λογοτεχνία και στη συγγραφή (η πρώτη διηγηματική συλλογή του, που έφερε τον τίτλο «Θαλασσινοί προσκυνητές», εκδόθηκε το 1943).

Ο Αθανασιάδης διέπρεψε στη μυθιστοριογραφία, στη βιογραφία και στο κριτικό δοκίμιο.

Το σημαντικότερο έργο του είναι, ασφαλώς, οι «Πανθέοι», ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα-ποταμός (roman–fleuve), μια πλατιά αφηγηματική τοιχογραφία μιας ολόκληρης κοινωνίας και μιας ολόκληρης εποχής, που για τη συγγραφή της απαιτήθηκαν δεκαέξι ολόκληρα χρόνια (1945-1961).

Άλλα γνωστά έργα του Αθανασιάδη είναι «Η αίθουσα του θρόνου» (μυθιστόρημα), «Οι φρουροί της Αχαΐας» (μυθιστόρημα), «Οι τελευταίοι εγγονοί» (μυθιστόρημα), «Τα παιδιά της Νιόβης» (μυθιστόρημα), «Ο Ντοστογιέφσκη από το κάτεργο στο πάθος» (βιογραφία), «Ο γιος του ήλιου» (βιογραφία για τον αυτοκράτορα Ιουλιανό τον Παραβάτη) και οι «Αναγνωρίσεις» (συλλογή κριτικών δοκιμίων).

Ακολουθώντας την πεζογραφική παράδοση της Γενιάς του ’30, ο Αθανασιάδης δημιούργησε μυθιστορήματα στα οποία εξεικονίζεται η ζωή της νεοελληνικής κοινωνίας κυρίως στον 20ό αιώνα και αποτυπώνεται η ατμόσφαιρα ολόκληρων εποχών.

Ο Αθανασιάδης, που υπήρξε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (η έκτακτη συνεδρία για την επίσημη υποδοχή του από το κορυφαίο πνευματικό ίδρυμα της χώρας πραγματοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου 1987), τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις εντός και εκτός συνόρων (κρατικά λογοτεχνικά βραβεία κ.ά.).

Μιλώντας στην εφημερίδα «Το Βήμα» τον Απρίλιο του 1968, με αφορμή μια νέα τότε έκδοση των «Πανθέων», ο Αθανασιάδης είχε δηλώσει μεταξύ άλλων τα εξής:

Θα σας παραξενέψει αν σας βεβαίωνα πως χρειάστηκα κάπου δεκάξη χρόνια από τη μέρα που άρχισα την πρώτη σελίδα τους ως τη μέρα που έγραψα την τελευταία. […] Τα δεκάξη αυτά χρόνια είναι μόλις μερικές ώρες κάθε βδομάδα. Είναι φυσικό μέσα στα χρόνια αυτά που έγραφα τους «Πανθέους» (στο βιβλίο αφηγούμαι τις περιπέτειες μιας οικογένειας στα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου) να εξελιχθώ στην τέχνη της μυθιστοριογραφίας. Απ’ το 1945, που άρχισα, ως το 1961, που τελείωσα, έγινα, νομίζω, εμπειρότερος στην τεχνική και, με την πείρα και τη μελέτη, ίσως προσωπικώτερος στη σκέψη.

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 20.4.1968, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το αυτοβιογραφικό στοιχείο στους «Πανθέους» είναι ελάχιστο σχετικά, διάσπαρτο. Αντίθετα, όμως, πλημμυρίζει το αυτοψυχογραφικό. Πιστεύω το φροϋδικό αξίωμα πως ένας μυθιστοριογράφος μερίζει το «εγώ» του σε διάφορα «εγώ», που αποτελούν τον ψυχικό πυρήνα των ηρώων του. Ο μυθιστοριογράφος, ως πνευματικός δημιουργός, ψυχολογικά έχει μέσα του και τα δύο φύλα, σε ποικίλες ηλικίες. Είναι μια μέλισσα, που τρυγά απ΄τα περιστατικά των άλλων —με την παρατήρηση, τη μνήμη, τη διαίσθηση— το υλικό του, για να οικοδομήση το έργο του.

[…]

Η μυθιστορηματική ματιά στα έργα μου είναι καθαρά ψυχογραφική. Αν επινοώ μύθους, το κάνω γιατί, μέσω των γεγονότων τους και από την αντίδραση των ηρώων μου σ’ αυτά, θέλω να παρατηρήσω τις καταστάσεις της ψυχής. Αυτό που λέμε «παραμύθι», καθ’ αυτό, δε μ’ ενδιαφέρει. Ο μύθος, «η υπόθεση», μου χρησιμεύει σαν αντιδραστήριο για να παρατηρώ μέσα στο αλχημείο της ψυχής τις συμπλοκές ανάμεσα στις ένστικτες παρορμήσεις, ενώ ο νους σαν ένας γητευτής προσπαθεί να τις υποτάξει —αν τις υποτάξει— και σαν ένας μαέστρος να εναρμονίζει τις αντίρροπες τάσεις τους. Γι’ αυτό η μυθιστορηματική ιδιοσυγκρασία μου με φέρνει στους πολύπλοκους, στους σύνθετους ανθρώπινους τύπους, τους γεμάτους αντιφάσεις. Ελκύομαι απ’ τους δυνατούς και τους επιτυχημένους, τους πληθωρικούς, τους ασυνεπείς από κυκλοθυμίες, για ν’ ανιχνεύσω εκείνο το αινιγματικό υπόστρωμα, κάτω απ’ την πραγματική ή φαινομενική επιτυχία τους, όπου συχνά λανθάνει το δράμα τους — αυτό το πλέγμα από τις μειονεξίες, που μετατράπηκαν σε ικανότητες, τις απωθήσεις, τις ηθικές αταξίες τους. Μ’ ένα λόγο, με ενδιαφέρουν οι ασθενείς πλευρές των δυνατών, οι σκιερές πλευρές τους, το «εσωτερικό δράμα». Το ένστικτό μου ως μυθιστοριογράφου με ωθεί περισσότερο ν’ ανακαλύψω την ποσότητα του παράλογου που κρύβεται σε κάθε άνθρωπο, παρά του λογικού.