Αλέξης Σολομός: Η παρωδία της αρχαίας τραγωδίας

Στις 25 Σεπτεμβρίου 2012 έφυγε από τη ζωή ο Αλέξης Σολομός, ένας σπουδαίος θεατράνθρωπος, ο οποίος κατάφερε να αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στα καλλιτεχνικά πράγματα της χώρας μας κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Ο —εκ πατρός κεφαλληνιακής καταγωγής— Σολομός, ο οποίος είχε γεννηθεί στην Αθήνα στις 9 Αυγούστου 1918, μυήθηκε στην τέχνη του θεάτρου από τον Κάρολο Κουν, ήδη από τα μαθητικά του χρόνια, στο Κολλέγιο Αθηνών. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και φοίτησε σε δραματικές σχολές εντός και εκτός συνόρων.

Εργάστηκε αρχικά ως ενδυματολόγος, ως ηθοποιός και ως μεταφραστής. Τα δύο πρώτα θεατρικά έργα του παρουσιάστηκαν σε αθηναϊκές σκηνές το 1944.

Το πλουσιότατο σκηνοθετικό έργο του Σολομού στην Ελλάδα και το εξωτερικό περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, περισσότερες από εκατό παραγωγές στο Εθνικό Θέατρο (1950-1992), στο οποίο διετέλεσε δύο φορές διευθυντής.

Ξεχωριστής αναφοράς χρήζει η μακρόχρονη και σοβαρή ενασχόληση του Σολομού με τον κόσμο του αρχαίου δράματος (κωμωδίες του Αριστοφάνη, τραγωδίες).

Το 1964 ο Σολομός ίδρυσε το «Προσκήνιο», θίασο ρεπερτορίου που παρουσίασε δεκάδες σκηνικές παραγωγές (στις εν λόγω παραστάσεις, πέραν της σκηνοθεσίας, ο Σολομός ήταν συχνά υπεύθυνος και για τη σκηνογραφία).

Καρπός των πολυετών προσπαθειών του Σολομού, της πολυσχιδούς αυτής προσωπικότητας, υπήρξαν τα θεατρικά έργα του, οι θεατρικές μεταφράσεις και διασκευές του, τα θεατρικά άρθρα του, οι μελέτες και τα δοκίμιά του για το θέατρο και τον κινηματογράφο, καθώς και λιγοστά πεζογραφήματα.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 23 Μαΐου 1999, λίγο πριν ανοίξει η αυλαία των τότε «Επιδαυρίων», είχε δημοσιευτεί μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη του Αλέξη Σολομού, από την οποία επιλέξαμε τα ακόλουθα αποσπάσματα:

— Πόσο έχουν αλλάξει οι παραστάσεις της Επιδαύρου; Πώς τις βλέπετε σήμερα, ως σκηνοθέτης αλλά και ως θεατής;

Πολλά έχουν αλλάξει. Προτού ακόμη καταπιαστώ με το θέατρο, είχα παρακολουθήσει παραστάσεις του Φώτου Πολίτη και του Δημήτρη Ροντήρη και με είχε συναρπάσει η μαγεία των αρχαίων δραματουργών, αυτών που θεμελίωσαν και το παγκόσμιο θέατρο. Τόσο ο θαυματουργός Πολίτης όσο και ο αυστηρός Ροντήρης είχαν σεβαστεί τη λέξη του τραγικού κειμένου, καθώς και την οπτική και ακουστική πρόθεση των αρχαίων δημιουργών. Δεν επιχείρησαν αυθαίρετους εκσυγχρονισμούς, αλλά ούτε και νεκρανάσταση των παλιών εθίμων, όπως τα προσωπεία ή η ερμηνεία του γυναικείου ρόλου από άρρενες ηθοποιούς. Στα χνάρια των δύο αυτών πρωτοπόρων βάδισαν αργότερα ο Μινωτής και ο Μουζενίδης, και χάρη στους αξιολογότατους ηθοποιούς, μουσικούς, χορογράφους και σκηνογράφους η Επίδαυρος και το Ηρώδειο αποτέλεσαν προσκύνημα εγχωρίων και ξένων θεατών. Αντίθετα, σήμερα κυριαρχεί μια τάση να νεωτερισθούμε με κάθε δυνατό μέσο, φθάνοντας συχνά σε παρωδία της αρχαίας τραγωδίας. Ανάμεσα στους καταστροφικούς παράγοντες βρίσκονται και κάμποσοι ξένοι σκηνοθέτες που, αδιαφορώντας για τη σημασία των αρχαίων κειμένων, μεταφέρουν από τις πατρίδες τους άσχετους πειραματισμούς, εξαφανίζοντας με την πρόχειρη ευρηματικότητά τους την έννοια της ελληνικής τραγωδίας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.5.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Υπάρχουν σήμερα συνεχιστές του αρχαίου δράματος;

Δεν έχω παρακολουθήσει τόσες αναβιώσεις ώστε να μπορώ να αναφέρω υπεύθυνα άξιους και ανάξιους συντελεστές. Ωστόσο, από γνώμες ειδικών αλλά και απλών θεατών συμπεραίνω πως τα «κατά» είναι περισσότερα από τα «υπέρ». Απ’ ό,τι είδα κι εγώ ο ίδιος, υπάρχουν αρκετοί νέοι θεατράνθρωποι που σέβονται τα αρχαία κείμενα και την αναβιωτική μας παράδοση και υπόσχονται πολλά. Κανένας, φυσικά, δεν έχει ακόμη πληρώσει το κενό που άφησαν οι κορυφαίοι πρωταγωνιστές του παρελθόντος. Μα είναι ακόμη νωρίς για να κρίνουμε οριστικά και τελεσίδικα.

[…]

— Θα θέλατε να συνεργασθείτε εκ νέου με το Εθνικό και να σκηνοθετήσετε;

Δεν δέχθηκα πέρυσι την επιδαύρια συνεργασία που μου πρότεινε ο Νίκος Κούρκουλος (σ.σ. τότε καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου), γιατί έχω κουραστεί ύστερα από μισόν αιώνα θεατρικό μόχθο και δεν νομίζω πως θα άντεχα άλλο.

— Ποια ήταν η τελευταία σας δουλειά στο θέατρο;

Η στερνή μου παράσταση ήταν η «Αντιγόνη» στην Επίδαυρο το 1992. Κατά σύμπτωση το έργο αυτό στάθηκε και η πρώτη μου σκηνοθεσία στον τραγικό τομέα, όταν μισόν αιώνα πριν το ανέβασα αγγλιστί με μαθητές μου της Δραματικής Ακαδημίας του Λονδίνου. Έτσι ο κύκλος ολοκληρώθηκε σοφόκλεια.

[…]

— Αν κάνατε σήμερα την αυτοκριτική σας, τι θα διορθώνατε, τι θα αλλάζατε από τις παραστάσεις σας;

Στο βιογραφικό βιβλίο μου «Βίος και παίγνιον» υπάρχει αρκετή και λεπτομερέστατη αυτοκριτική. Τα λάθη είναι ανθρώπινα και η ανάμνησή τους πάντα δυσάρεστη, συχνά μάλιστα κωμικοτραγική. Αρκεί να σας αναφέρω ότι το πιο κωμικοτραγικό συμπέρασμα είναι πως τελείωσα τη θεατρική σταδιοδρομία μου όσο απένταρος την είχα ξεκινήσει. Μα, στο κάτω-κάτω, η ιδέα αξίζει περισσότερο από την ύλη.