Τ. Σ. Έλιοτ: Πανανθρώπινο κήρυγμα

Ο Τόμας Στερνς Έλιοτ, ποιητής και κριτικός από τους πιο διάσημους στα αγγλικά γράμματα, γεννήθηκε μεν το 1888 στην Αμερική, αλλά από το 1915, μέσα στη βράση του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, εγκατεστάθη στην Αγγλία, και μπορούμε να πούμε ότι αφομοιώθηκε στην Ευρώπη και σκέπτεται πια και γράφει σαν γνήσιος Ευρωπαίος, ιδίως μετά την καθιέρωσή του με την περιλάλητη ποιητική σύνθεσή του «Η Έρημη Χώρα».

Το φθινόπωρο του 1946 ο Έλιοτ αισθάνεται την ανάγκη να εκδηλωθεί έντονα σαν Ευρωπαίος και αποφασίζει να επικοινωνήσει με τους ευρωπαίους πνευματικούς ανθρώπους. Γράφει λοιπόν τρεις ομιλίες, απευθυνόμενος προς τους Γερμανούς, αλλά και στους ευρωπαίους πνευματικούς ανθρώπους γενικότερα, στις οποίες εκθέτει τις απόψεις του για το μεγάλο θέμα της ενότητας του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.12.1990, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην πρώτη ομιλία διατυπώνει τη γνώμη του ότι υπάρχει μια ενότητα στην έκφραση της ποίησης στις διάφορες χώρες της Ευρώπης, αλλά και της ποίησης που ανευρίσκεται σε άλλες περιοχές, όπως η Ασία και ιδιαίτερα η Ινδία. Ο Έλιοτ έχει μελετήσει την ινδική ποίηση. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τις τέχνες γενικά.

Στη δεύτερη ομιλία του αναφέρεται στην ενότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπου εκφράζεται με τις ιδέες, με τις ιδεολογίες. Στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, λέγει, υπάρχει ένα κοινό στοιχείο: «η αλληλοσχετιζόμενη ιστορία στοχασμών, αισθημάτων και συμπεριφοράς, μια αμοιβαία ανταλλαγή στο πεδίο των τεχνών και των ιδεών».

Τέλος, στην τρίτη ομιλία, που είναι η πιο βαρυσήμαντη, διακρίνει τον «πνευματικό πολιτισμό» από την υλική οργάνωση της Ευρώπης. Οι πολιτισμοί των διαφόρων κρατών της Ευρώπης είναι κοινοί, δηλαδή σχετίζονται μεταξύ τους με δεσμό, που είναι ισχυρότερος από την απλή επίδραση. Και το καίριο σημείο είναι η εξήγηση αυτού του κοινού πολιτισμού. Κατά τον Έλιοτ, η κυριαρχούσα δύναμη για τη δημιουργία ενός κοινού πολιτισμού είναι η θρησκεία. Μέσα στα πλαίσια του Χριστιανισμού, λέγει, αναπτύχθηκαν οι τέχνες μας, μέσα στον Χριστιανισμό οι νομοθεσίες της Ευρώπης έχουν τις ρίζες τους. Ό,τι πράττει και εκφράζει ένας Ευρωπαίος εκπηγάζει από την κληρονομιά του χριστιανικού πολιτισμού. Ακόμη: «Είμαστε κοινοί θεματοφύλακες της κληρονομιάς της Ελλάδας, της Ρώμης και του Ισραήλ και της ευρωπαϊκής κληρονομιάς, όπως έχει διαμορφωθεί τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια».

Αυτή την έννοια της ευρωπαϊκής ενότητας, που έχει γίνει και γίνεται ακόμη αντικείμενο τόσων συζητήσεων, τόσων σχολιασμών και τόσων αντιπαραθέσεων και ενίοτε διχογνωμιών, αυτή την έννοια της ευρωπαϊκής ενότητας ο Έλιοτ την καθορίζει με μια κλειστή διαύγεια και με μια βιβλική απλότητα και αισθάνεται την ανάγκη να καθορίζει με θάρρος και αποφασιστικότητα τα στοιχεία που, κατά τη γνώμη του, τη συνθέτουν. Τα καθορίζει με την ήρεμη πεποίθηση που χαρίζει στον πιστό η πίστη του σε κάτι υψηλό και μεταφυσικό.

Η τοποθέτησή του γίνεται με τρόπο ήρεμο και μετριοπαθή. Είναι μια τοποθέτηση που θα είχε την αξίωση και τη δυσαναλογία να είναι ένα βασικό κήρυγμα, μια διαδήλωση τρόπου ζωής και συμπεριφοράς των κατοίκων της Ευρώπης. Θα μπορούσε να διακηρυχθεί σαν ήχος σάλπιγγας, σάλπιγγας που θα ξυπνά τα πνεύματα και θα τα οδηγεί κυριολεκτικά στους σωστούς δρόμους του πολιτισμού. Και όμως, η τοποθέτηση του Έλιοτ σχετικά με το μεγάλο θέμα της ενότητας και της μελλοντικής πορείας του ευρωπαϊκού πολιτισμού γίνεται σ’ αυτές τις σελίδες με μια βαθιά ηρεμία, θα έλεγε κανείς με μια χειρονομία πραότητας και ευλογίας πάνω από τα κεφάλια των ανθρώπων. Φυσικά, των ανθρώπων που έχουν την ικανότητα να είναι δέκτες αυτού του κηρύγματος, που θα μπορούσε κανείς να το πει αγγελικό, αρχαγγελικό.

Αυτή την πραότητα την έδινε στον Έλιοτ η πίστη του στον Χριστιανισμό. Μια πίστη εκμυστηρευμένη απλά και αδημαγώγητα σαν ένα στοιχείο φυσικό και αθόρυβα εγκατεστημένο στην ψυχή του.

[…]

*Κείμενο του Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλου (1903-2002), ακαδημαϊκού και πρώην Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας (1974-1975). Έφερε τον τίτλο «Η πατρίδα μας η Ευρώπη…» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 23 Δεκεμβρίου 1990.

Ο επιφανής λογοτέχνης, κριτικός και θεατρικός συγγραφέας Τόμας Στερνς Έλιοτ (T. S. Eliot) γεννήθηκε στο Σεντ Λούις του Μιζούρι στις 26 Σεπτεμβρίου 1888 και απεβίωσε στο Λονδίνο στις 4 Ιανουαρίου 1965.

Ο δημιουργός της εμβληματικής για τη μοντέρνα ποίηση σύνθεσης The waste land («Ο ερημότοπος» του Τάκη Παπατσώνη, «Η έρημη χώρα» του Γιώργου Σεφέρη, «Η ρημαγμένη γη» του Κλείτου Κύρου, «Η άγονη γη» του Χάρη Βλαβιανού) τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1948.