Στο πλαίσιο της περιληπτικής παρουσίασης των σπουδαιότερων συστατικών του ρωμαϊκού κόσμου που ξεκινήσαμε στο τελευταίο άρθρο μας, είναι ασφαλώς επιβεβλημένη η αναφορά μας στο κοινωνικοοικονομικό σύστημα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν κατ’ αρχήν αγροτική, με το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να κατοικεί στην ύπαιθρο και να ασχολείται κατά κύριο λόγο με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η αγροτική παραγωγή αποτελούσε τη βάση της ρωμαϊκής οικονομίας, καθώς τα μεν φορολογικά έσοδα της αυτοκρατορικής διοίκησης βασίζονταν ως επί το πλείστον στους αγρότες, τα δε εισοδήματα των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων προέρχονταν σε σημαντικό βαθμό από αγροτικές εκμεταλλεύσεις.

Εξάλλου, η εμπορική δραστηριότητα εντός της ρωμαϊκής επικράτειας αφορούσε κυρίως τη διακίνηση αγροτικών προϊόντων. Τη διεξαγωγή του εμπορίου –και συνάμα την άσκηση της διοίκησης, αλλά και τις εν γένει μετακινήσεις στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας– διευκόλυναν από πλευράς ταχύτητας και ασφάλειας η διάνοιξη μεγάλων οδικών αξόνων και η αποτελεσματική αντιμετώπιση της πειρατείας στη Μεσόγειο. Δύο κύρια δίκτυα επικοινωνίας, ένα χερσαίο και ένα θαλάσσιο, εξασφάλιζαν τη σύνδεση της Ρώμης με το ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας: αφενός η Εγνατία Οδός (Via Egnatia), που ένωνε το Δυρράχιο (αρχαία Επίδαμνος) με την Κωνσταντινούπολη (αρχαίο Βυζάντιον), και αφετέρου η θαλάσσια οδός που συνέδεε τη Ρώμη με την Αλεξάνδρεια, εξασφαλίζοντας μεταξύ άλλων τη μεταφορά σιτηρών στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Η Αλεξάνδρεια ήταν σημαντική μάλιστα όχι μόνο για το εσωτερικό αλλά και για το εξωτερικό εμπόριο, καθώς από αυτήν, όπως και από την Αντιόχεια, διέρχονταν οι δρόμοι του εμπορίου με την Ινδία και την Κίνα.

Όσον αφορά τώρα την κοινωνική διαστρωμάτωση, στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκονταν οι συγκλητικοί και οι ιππείς, στο δε κατώτερο άκρο οι δούλοι. Αγρότες –κατά μείζονα λόγο–, έμποροι και τεχνίτες συναποτελούσαν τα ενδιάμεσα κοινωνικά στρώματα. Πιο αναλυτικά, τα μέλη των ανώτερων τάξεων –ένα πάρα πολύ μικρό ποσοστό των κατοίκων της Αυτοκρατορίας– διαβιούσαν στις πόλεις, που αποτελούσαν τα διοικητικά και οικονομικά κέντρα, καθώς και τόπους πολιτισμένης διαβίωσης. Με την πάροδο του χρόνου άρχισαν να εντάσσονται στις κυρίαρχες τάξεις και σημαντικοί παράγοντες των επαρχιών, ηγετικές προσωπικότητες των επαρχιακών πόλεων.

Οι δούλοι, από την άλλη, ήταν στην πλειονότητά τους αιχμάλωτοι πολέμου, των κατακτητικών εκστρατειών που διεξήγε κατά καιρούς η Ρώμη. Η κατανομή τους στις διάφορες περιοχές της Αυτοκρατορίας δεν ήταν ισομερής, αλλά σε κάθε περίπτωση το ποσοστό τους επί του συνολικού πληθυσμού δεν ήταν διόλου ευκαταφρόνητο. Πολλοί από τους δούλους προσέφεραν τις υπηρεσίες τους σε αστικά νοικοκυριά, ενώ κάποιοι άλλοι εργάζονταν στην ύπαιθρο, στα μεγάλα αγροκτήματα των εύπορων γαιοκτημόνων. Όταν έπαυσε η γεωγραφική εξάπλωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και μειώθηκε αναπόφευκτα ο αριθμός των δούλων, εκείνοι της υπαίθρου άρχισαν να αντικαθίστανται από ενοικιαστές γης, που στη Δύση ονομάζονταν coloni και στην Ανατολή πάροικοι.

Κατά τα άλλα, δικαιώματα ρωμαίου πολίτη διέθεταν αρχικά, επί Αυγούστου, σχετικά λιγοστοί κάτοικοι της Αυτοκρατορίας, ένα μονοψήφιο κατά την κρατούσα άποψη ποσοστό. Ο αριθμός αυτός σύντομα αυξήθηκε, ενώ στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. (πιθανότατα το 212), με ήδικτο (διάταγμα) που εκδόθηκε επί Καρακάλλα (Constitutio Antoniniana), παραχωρήθηκαν δικαιώματα ρωμαίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Εγνατία Οδός (Via Egnatia), που ένωνε το Δυρράχιο (αρχαία Επίδαμνος) με την Κωνσταντινούπολη (αρχαίο Βυζάντιον).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ρωμαϊκοί Χρόνοι (Μέρος Α’)

Headlines