Εμίλ Ζολά: Ο πεζογράφος που έγινε ήρωας

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1902 απεβίωσε στο διαμέρισμά του στο Παρίσι, εξαιτίας εισπνοής καπνού, ο διάσημος γάλλος συγγραφέας Εμίλ Ζολά (Émile Édouard Charles Antoine Zola).

Ο Ζολά, ο οποίος είχε γεννηθεί στη γαλλική πρωτεύουσα στις 2 Απριλίου 1840, θεωρείται ως ο θεμελιωτής του νατουραλισμού στη λογοτεχνία, ενός νατουραλισμού που περιγράφει επακριβώς την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του συγγραφέα, και δη αυτό που καλούνταν να βιώσουν οι περιθωριακοί και οι εξαθλιωμένοι, οι παρίες.

Στα γνωστότερα μυθιστορήματα του πολυγραφότατου Ζολά περιλαμβάνονται τα ακόλουθα: «Τερέζ Ρακέν» (1867), «Η ταβέρνα» (1877), «Νανά» (1880), «Ζερμινάλ» (1885) και «Η πτώση» (1892).

Περί τας δυσμάς του βίου του ο Ζολά έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην Υπόθεση Ντρέιφους (Ντρέυφους) με την περίφημη ανοιχτή επιστολή του που έφερε τον τίτλο «Κατηγορώ».

Στο υπ’ αριθμόν 34 τεύχος του περιοδικού (για την ακρίβεια, επιθεώρησης πολιτικής και ηθικής θεωρίας) «Επιστήμη και Κοινωνία» (χειμώνας 2015-2016, εκδόσεις Gutenberg) είχε περιληφθεί ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο (επρόκειτο στην ουσία για επεξεργασμένη μορφή ανακοίνωσης σε προηγηθέν συμπόσιο) για τον Εμίλ Ζολά και την Υπόθεση Ντρέιφους. Συντάκτρια του κειμένου, που έφερε τον τίτλο «Στον απόηχο της Υπόθεσης Ντρέυφους στην Ελλάδα», ήταν η ιστορικός, συγγραφέας και μεταφράστρια Οντέτ Βαρών – Βασάρ, διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τα ακόλουθα αποσπάσματα προέρχονται από το εν λόγω κείμενο:

Στο γύρισμα από τον 19ο προς τον 20ό αιώνα η υπόθεση Ντρέυφους που εκτυλίχθηκε στη Γαλλία –και από δικαστική μετατράπηκε πολύ γρήγορα σε πολιτική– είχε σημαντικότατο αντίκτυπο σε πολλές χώρες του δυτικού κόσμου. Αργότερα θεωρήθηκε μοντέλο για τον αγώνα υπέρ κάθε δίκαιης υπόθεσης. Εκτός πολλών άλλων παραμέτρων της η υπόθεση αυτή υπήρξε και ένα από τα ιδρυτικά γεγονότα του αντισημιτισμού στη νεωτερικότητα και ο λοχαγός Αλφρέντ Ντρεϋφύς [σ.σ. η Βαρών – Βασάρ υιοθετεί το γαλλικό τονισμό στη λήγουσα όταν αναφέρεται στον ίδιον τον Alfred Dreyfus (1849-1935), αλλά διατηρεί την ονομασία της υπόθεσης όπως έχει επικρατήσει στη χώρα μας, δηλαδή Υπόθεση Ντρέυφους] το εμβληματικό πρώτο θύμα του νεωτερικού αντισημιτισμού που διαδέχθηκε τον χριστιανικό αντι-ιουδαϊσμό.

[…]

Ο Γαλλοεβραίος Αλφρέντ Ντρεϋφύς, γεννημένος στην Αλσατία, αξιωματικός του Γαλλικού Στρατού, καταδικάστηκε σε ισόβια τον Δεκέμβριο του 1894 με βάση πλαστά στοιχεία για εσχάτη προδοσία και κατασκοπεία υπέρ του γερμανικού κράτους. Η αλσατική του καταγωγή τον καθιστούσε ύποπτο για σχέσεις με τη Γερμανία, δίχως όμως την άλλη πλευρά της ταυτότητάς του, την εβραϊκή, δεν θα είχε κατηγορηθεί ούτε βεβαίως θα καταδικαζόταν και μάλιστα με τέτοια ποινή.

Αν και η Γαλλία είναι η πρώτη χώρα που χειραφέτησε τους Εβραίους της καθιστώντας τους ισότιμους πολίτες (διακήρυξη της Εθνοσυνέλευσης στις 27 Σεπτεμβρίου 1791) μέσα στον άνεμο της Γαλλικής Επανάστασης, έναν ολόκληρο αιώνα αργότερα μεγάλο μέρος της κοινωνίας δεν έχει ενσωματώσει αυτή την αντίληψη – κάθε άλλο μάλιστα. Τρανή απόδειξη συνιστά η Υπόθεση Ντρέυφους.

[…]

Η προδοσία ενός εβραίου αξιωματικού έμοιαζε να επιβεβαιώνει στην εντέλεια την αντισημιτική θέση για τον Εβραίο, που είναι προδότης από τη φύση του, που δεν μπορεί πραγματικά να ενταχθεί σε ένα ευρωπαϊκό έθνος, θέση την οποία ο αντισημιτισμός δεν σταμάτησε να εκμεταλλεύεται στο έπακρο όλη εκείνη την περίοδο. Ο Ντρεϋφύς εξορίστηκε στο Νησί του Διαβόλου με ισόβια καταδίκη, όπου διαβίωνε σε άθλιες συνθήκες: απόλυτη απομόνωση και εικοσιτετράωρη παρακολούθηση. Γρήγορα η προσωπική αυτή υπόθεση εξελίχθηκε σε μείζον πολιτικό ζήτημα και σε πεδίο έκφρασης εντονότατου αντισημιτισμού. Μετά από νέα στοιχεία που αποδείκνυαν την πλαστότητα των εγγράφων και τον πραγματικό ένοχο (τον αξιωματικό Εστερχάζυ) και τον αγώνα που υποκίνησε ο αδελφός του λοχαγού, Ματιέ Ντρεϋφύς –στον οποίο στάθηκαν αρωγοί τολμηροί άνθρωποι όπως ο δημοσιογράφος Λαζάρ, ο συνταγματάρχης Πικάρ, οι σοσιαλιστές Ζαν Ζωρές και Ζωρζ Κλεμανσώ, ο Λεόν Μπλουμ και τέλος το καθοριστικότερο ίσως πρόσωπο, ο συγγραφέας Εμίλ Ζολά –, ο Ντρεϋφύς θα λάβει χάρη το 1899. Η πλήρης αθώωση όμως έρχεται 12 χρόνια μετά την πρώτη καταδίκη του (τον Ιούλιο του 1906), όταν θα επανέλθει στο στράτευμα και θα παρασημοφορηθεί με τη Λεγεώνα της Τιμής.

Από το 1894 ως το 1906 η Υπόθεση Ντρέυφους συγκλόνισε τη Γαλλία, η οποία διαιρέθηκε ουσιαστικά σε δύο στρατόπεδα: στους υπερασπιστές και στους κατηγόρους του λοχαγού, τους dreyfusards και τους antidreyfusards, δύο στρατόπεδα που χωρίζονταν από μεγάλες ιδεολογικές διαφορές. Η ιστορία αυτή σημάδεψε για τους Γάλλους το πέρασμα στον 20ό αιώνα και άφησε βαθιά ίχνη στη γαλλική συλλογική συνείδηση. […]

Το «Κατηγορώ» του Εμίλ Ζολά τον καθιερώνει ως στρατευμένο διανοούμενο, πέρα από ήδη καταξιωμένο πεζογράφο, στη συνείδηση του κοινού, αλλά όχι και της Ακαδημίας. Η Υπόθεση Ντρέυφους σημαδεύει τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής του και δεν είναι άσχετη με τον θάνατό του. Είχαν περάσει τέσσερα ολόκληρα χρόνια από την πρώτη δίκη του Ντρεϋφύς και την καταδίκη για ισόβια εκτόπιση. Είχε μόλις προηγηθεί η δεύτερη δίκη του και η αθώωση του πραγματικού ενόχου Εστερχάζυ. Το περίφημο κείμενο με τίτλο J’accuse… («Κατηγορώ…») δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στη σοσιαλιστική εφημερίδα που διηύθυνε ο Ζωρζ Κλεμανσώ L’Aurore ως ανοιχτή επιστολή προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Φελίξ Φωρ. Το κείμενο καταλάμβανε ολόκληρη την πρώτη σελίδα και μέρος της δεύτερης του φύλλου 17 της 13ης Ιανουαρίου 1898. Το φύλλο (που πουλήθηκε σε 300.000 αντίτυπα) σηματοδότησε μια τομή στην Υπόθεση, αφού συνέβαλε καθοριστικά όχι ακόμη στην αθώωση, αλλά στο να αποδοθεί χάρη στον Ντρεϋφύς μετά από μια δεύτερη δίκη στη Ρεν, το 1899, και η καταδίκη του να μειωθεί σε δέκα χρόνια αντί για ισόβια.

Όμως ο αντίκτυπος του κειμένου του Ζολά, της ενεργού ανάμειξής του στην Υπόθεση –που θα του στοιχίσουν μια δίκη και μια καταδίκη, εξαιτίας της οποίας θα αυτοεξοριστεί στην Αγγλία–, ήταν εκκωφαντικός. Το όλο εγχείρημα του Ζολά, καθόσον το «Κατηγορώ» ήταν μεν το κορυφαίο κείμενο, αλλά όχι το μόνο –είχε ήδη δημοσιευτεί το πολύ σημαντικό άρθρο του «Για τους Εβραίους» στην εφημερίδα Figaro στις 16 Μαΐου 1896–, άλλαξε την εικόνα του πεζογράφου μετατρέποντάς τον σε πραγματικό «ήρωα».

Τότε είναι που η λέξη intellectuel (διανοούμενος), που λειτουργεί ως εκείνη την εποχή ως επίθετο, μετατρέπεται σε ουσιαστικό με την τρέχουσα έννοια στο πλαίσιο της γαλλικής κουλτούρας και της Υπόθεσης Ντρέυφους. Και ο πρώτος που θα τη χρησιμοποιήσει έτσι είναι ο Κλεμανσώ το 1898 στη φράση: «Δεν είναι τάχα ένα σημάδι όλοι αυτοί οι διανοούμενοι (intellectuels με πλάγια στοιχεία) που ήρθαν από κάθε γωνιά του ορίζοντα κι ενώθηκαν γύρω από μια ιδέα;» Εκεί και τότε έχουμε την ανάδυση του όρου και της μορφής του διανοουμένου, του λόγιου ή του επιστήμονα που δεν περιχαρακώνεται στην ειδίκευσή του, αλλά έχει κατ’ εξοχήν δημόσιο λόγο και ανάμειξη στα κοινά. Πρόκειται για μια μορφή συνδεδεμένη άμεσα με τη νεωτερικότητα. Η ανάδυση λοιπόν του μοντέλου του διανοουμένου συνδέεται στενά με το πρόσωπο του Ζολά (που υπήρξε ο εμβληματικότερος όλων) και την Υπόθεση Ντρέυφους – και αυτή δεν είναι από τις ελάσσονες πτυχές της.