Διαβάζοντας Σπινόζα σήμερα

Λίγοι φιλόσοφοι έχουν αποτελέσει σε τέτοιο βαθμό ένα ιδιότυπο φιλοσοφικό σκάνδαλο, όσο ο Μπαρούχ Σπινόζα. Και για λίγους φιλοσόφους έχουν υπάρξει τόσες πολλές και τόσο μεγάλες φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις, ή τους έχουν αποδοθεί τόσο διαφορετικοί χαρακτηρισμοί. Στοιχείο εντυπωσιακό για έναν αποσυνάγωγο πορτογαλικής καταγωγής Εβραίο, που έζησε όλη του τη ζωή στην Ολλανδία, δεν ήταν κάποια διασημότητα όσο ζούσε – αν και η φήμη του μετά απλώθηκε πολύ γρήγορα – και έγραψε με έναν τρόπο όπου συνυπάρχουν η εξαιρετική σαφήνεια με τη μεγάλη πυκνότητα.

Τα παράδοξα του Σπινόζα

Βεβαίως τα παράδοξα του Σπινόζα δεν σταματούν εδώ. Είναι ένας φιλόσοφος που στοχάστηκε έναν κόσμο αναγκαιότητας, όπου κάθε τι έχει τον αιτιώδη καθορισμό τους, τον οποίο, αν προσπαθήσουμε και παρακάμψουμε τα εμπόδια που βάζει η φαντασία (η ιδεολογία), μπορούμε να το γνωρίσουμε και όπου είναι η γνώση των καθορισμών και των καταναγκασμών (και όχι η απλή απουσία τους) που εξηγεί γιατί μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι. Ένας φιλόσοφος που ως αφετηρία έχει το Θεό για να παρουσιάσει, όμως, ένα σύστημα που τελικά σφραγίζεται από την εμμένεια και την απουσία οποιουδήποτε δυϊσμού και την άρνηση επίκλησης οποιουδήποτε επέκεινα, με αποτέλεσμα η σκέψη του φαντάζει περισσότερο υλιστική από οποιαδήποτε άλλη στην εποχή του.

Ένας φιλόσοφος που αναφέρθηκε στο φυσικό δίκαιο, όμως δεν έχει στην πραγματικότητα θεωρία της φυσικής κατάστασης, ούτε του κοινωνικού συμβολαίου, λαμβάνοντας περίπου ως εξ αρχής δεδομένη την ανθρώπινη κοινωνικότητα. Ένας φιλόσοφος που υποστήριξε ότι η τάση όλων όσων υπάρχουν είναι ακριβώς να κατατείνουν προς τη διατήρηση του είναι τους, αλλά ταυτόχρονα  υπογράμμισε τη δυνατότητα τα πράγματα να αλλάζουν και να εξελίσσονται.

Ένας φιλόσοφος που διατύπωσε μια πρώιμη θεωρία της ιδεολογίας, γύρω από το πρώτο είδος γνώσης και τη λειτουργία της φαντασίας, υπογραμμίζοντας τα προβλήματα που δημιουργούν οι δικές μας «ανθρωπομορφικές» προβολές, και ταυτόχρονα υπερασπίστηκε τη δυνατότητα να μπορούμε να έχουμε «ταιριαστές ιδέες» και γνώση, με αποκορύφωμα την «διανοητική αγάπη του Θεού» (που είναι συνάμα κατά τον Αλεξάντρ Ματερόν και ένας είδος «κομμουνισμού των πνευμάτων»). Ένας φιλόσοφος που υποστήριζε ότι η δημοκρατία είναι βάση όλων των πολιτευμάτων, εφόσον το κράτος καθορίζεται από τη δύναμη του πλήθους (potentia multitudinis).

Οι μαρξιστές που διάβασαν Σπινόζα

Όλα αυτά εξηγούν γιατί υπάρχει τόσο μεγάλο ενδιαφέρον για τη σκέψη του Σπινόζα. Mια κρίσιμη συμβολή σε αυτό την άνθιση των σπουδών για τον Σπινόζα είχαν μια σειρά από φιλοσόφους με αναφορά και στον μαρξισμό: αναφέρω εδώ τον Ετιέν Μπαλιμπάρ, τον Αντρέ Τοζέλ, τον Πιέρ Μασερέ και τον Αντόνιο Νέγκρι, που άνοιξαν τον δρόμο και για μια επόμενη γενιά και την τρέχουσα σε εξέλιξη πραγματική αναγέννηση των μελετών για τον Σπινόζα. Από όλους αυτούς ο Πιερ Μασερέ ξεχωρίζει ως προς το εύρος και το βάθος της αναμέτρησής του με τον Σπινόζα. Άλλωστε, ήδη από το 1979 και το «Σπινόζα ή Χέγκελ» (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Angelus Novus σε πολύ καλή μετάφραση του Τάσου Μπέτζελου) είχε επιμείνει ότι στον Σπινόζα μπορούμε να βρούμε την αφετηρία μιας άλλης εκδοχής της διαλεκτικής. Μαθητής του Αλτουσέρ (αν και σε διάφορες στιγμές η σχέση αυτή ήταν αντίστροφη, καθώς ήταν αυτός που υπέδειξε στον δάσκαλό του τα προβλήματα που δημιουργούσε η επίκληση «λανθανουσών δομών»), ο Μασερέ θα ασχοληθεί για δεκαετίες με το έργο του Σπινόζα.

Η γνώση των καθορισμών και των καταναγκασμών (και όχι η απλή απουσία τους) εξηγεί γιατί μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι

Η συμβολή του Πιέρ Μασερέ

Πλευρά αυτής της ενασχόλησης μια συστηματική προσπάθεια ανάγνωσης της Ηθικής του Σπινόζα, αυτού του βιβλίου που είναι στο κέντρο της σκέψης του, όντας ταυτόχρονα το πιο δύσβατο και το πιο ανοιχτό σε ερμηνείες (στα ελληνικά αναζητήστε τη μετάφραση του Ε. Βανταράκη στις εκδόσεις Εκκρεμές, με πρόλογο της Βασιλική Γρηγοροπούλου). Στη δεκαετία του 1990 ο Μασερέ επιδόθηκε σε μια σταδιακή έκδοση πέντε τόμων πάνω στα πέντε μέρη της Ηθικής. Η ιδιαίτερη ανάγνωση του Μασερέ δεν προσπαθεί τόσο εμπλακεί στα επάλληλα στρώματα των ερμηνευτικών προσεγγίσεων πάνω στο σπινοζικό κείμενο, όσο να διαβάσει και να σχολιάσει το κείμενο, να εξηγήσει κρίσιμους όρους, να τραβήξει την προσοχή του αναγνώστη στις νοηματικές και υφολογικές μετατοπίσεις και εντάσεις και να τον βοηθήσει να αναμετρηθεί με ένα κείμενο που καθώς είναι γραμμένο με «γεωμετρικό τρόπο» (more geometriko), απαιτεί μια ιδιαίτερη προσήλωση του αναγνώστη.

Γι’ αυτό η κυκλοφορία του βιβλίου του Μασερέ, «Εισαγωγή στην Ηθική του Σπινόζα. Το πρώτο μέρος. Η φύση των πραγμάτων», που πραγματεύεται το «Περί του Θεού» πρώτο μέρος της Ηθικής, από τις εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση του Τάσου Μπέτζελου και επιστημονική επιμέλεια του Δημήτρη Αθανασάκη και της Κατερίνας Γουδέλη, είναι ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός. Ιδίως από τη στιγμή που το μέρος αυτό της Ηθικής περιλαμβάνει τις κρίσιμες αφετηρίες για το συνολικό εννοιολογικό οικοδόμημα του Σπινοζικού κειμένου, από την θεώρηση του Θεού ως απόλυτα αναγκαίου όντος, έως έννοιες όπως αυταίτιο, υπόσταση, κατηγόρημα, τρόπος, την αυταπάτη της τελεολογίας). Βήμα βήμα ο Μασερέ ξεκλειδώνει τις έννοιες, αποτυπώνει τη δομή του κειμένου, αναδεικνύει τη συνοχή και προετοιμάζει για την προσέγγιση των επόμενων μερών. Ας ελπίσουμε ότι σύντομα θα έρθουν και οι επόμενοι τόμοι αυτής της μνημειώδους εργασίας.

Πέραν των αυταπατών

Το Παράρτημα που ολοκληρώνει το  Πρώτο Μέρος της Ηθικής είναι και μια μικρή πραγματεία περί ιδεολογίας αφού ο Σπινόζα επιμένει ιδιαίτερα στην απουσία οποιασδήποτε τελεολογίας στη φύση και τον άνθρωπο («τα τελικά αίτια δεν είναι παρά ανθρώπινες μυθοπλασίες») και στο πως οι σχετικές ερμηνείες είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης φαντασίας. Αντιθέτως, αυτό που χρειάζεται είναι η επιμονή στον Λόγο και τη «δύναμη του νου» για την αναζήτηση της ανθρώπινης ελευθερίας.