Η Ιρανή καλλιτέχνις Shirin Neshat είναι θυμωμένη – «Τα σώματα των γυναικών είναι μαχαίρια»

«Κάθε Ιρανή αποτελεί μια απειλή (για τις ιρανικές αρχές). Μόνο και μόνο με το να είναι γυναίκα», λέει η Shirin Neshat. Η καλλιτέχνις φοράει ένα μαύρο μπλουζάκι με τις λέξεις «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» – το σύνθημα του κινήματος διαμαρτυρίας που ξέσπασε πριν από ένα χρόνο στο Ιράν, μετά τον θάνατο της 22χρονης Mahsa Amini, η οποία ήταν υπό κράτηση καθώς φέρεται να παραβίασε τον αυστηρό ενδυματολογικό κώδικα της χώρας της.

Η καλλιτέχνις, ετών 66, ζει στο Μπρούκλιν από τη δεκαετία του 1990, περισσότερο καιρό δηλαδή από ό,τι έζησε στο Ιράν. Σύντομα θα επιστρέψει στη Βρετανία για τα εγκαίνια της νέας της ατομικής έκθεσης. Η τελευταία της έκθεση στο Λονδίνο, το 2020, είχε σύντομο και άδοξο τέλος λόγω της πανδημίας.

Ο τίτλος της έκθεσης, κρύβει και το νόημα της, «The Fury».  Περιλαμβάνει ένα βίντεο και μια σειρά φωτογραφιών, που αποτελούν μια ευθεία επίθεση στην κυβέρνηση του Ιράν, μια έντονη διαμαρτυρία ενάντια στην εκμετάλλευση των γυναικείων σωμάτων ως πεδία μάχης της εθνικής πολιτικής και των ανδρικών επιθυμιών.

Όταν η Neshat επέστρεψε στο Ιράν το 1990, δεν αναγνώριζε πλέον την πατρίδα της.

Photo: YouTube

Οι γυναίκες

Η Neshat είναι μια επιβλητική παρουσία, ακόμα και όταν την βλέπεις μέσα από μια οθόνη. Για τα μάτια της χρησιμοποιεί μολύβι έντονου χρώματος, ένα εργαλείο που χρησιμοποιήσει επίσης στα έργα τέχνης της όταν επιθυμεί να προσθέσει περσική ποίηση σε παραδοσιακή γραφή.

Όταν μιλάει, ο τόνος της είναι ήρεμος, αλλά ο λόγος της είναι αποφασιστικός. «Σε μια χώρα που καταπιέζει και φιμώνει τις γυναίκες, οι γυναίκες μπορούν να έχουν περισσότερη δύναμη. Τα σώματα τους είναι σαν μαχαίρια! Δεν μπορείτε να καταπιέσετε τις γυναίκες. Είμαστε το επίκεντρο του πολιτικού λόγου».

Η Neshat έφυγε από το Ιράν το 1975. Μεγάλωσε στο Qazvin. Αν και η οικογένεια της ήταν μουσουλμάνοι, η ίδια πήγε σε ένα καθολικό οικοτροφείο στην Τεχεράνη. Στη συνέχεια, στα 17 της, ακολούθησε τα αδέρφια της στις ΗΠΑ, ώστε να να συνεχίσει την εκπαίδευσή της, στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια. Το 1979, ενώ βρισκόταν στις ΗΠΑ, το Ιράν «κατακτήθηκε»  από τον Αγιατολάχ Χομεϊνί και τη θεοκρατική κυβέρνησή του.

Η Neshat έχει κρατήσει την πατρίδα της και ειδικά τις γυναίκες της, στην καρδιά της, μέσω της τέχνης.

Όταν η Neshat επέστρεψε στο Ιράν το 1990, δεν αναγνώριζε πλέον την πατρίδα της. «Η χώρα μεταμορφώθηκε πραγματικά – το χρώμα δεν υπήρχε πλέον – όλα έμοιαζαν να είναι ασπρόμαυρα». Έπειτα επέστρεψε στη Νέα Υόρκη, όπου και ζει από τότε ως εξόριστη. Η δουλειά της, δεν της επιτρέπει άλλωστε να επιστρέψει, καθώς αποτελεί στόχος για την ιρανική κυβέρνηση.

Photo: Gladstone.gallery/Instagram

Ασπρόμαυρο φόντο

Η Neshat έχει κρατήσει την πατρίδα της και ειδικά τις γυναίκες της, στην καρδιά της, μέσω της τέχνης. Σε βίντεο, ταινίες και φωτογραφίες –πάντα σε μαύρο και άσπρο φόντο– προσπάθησε να απεικονίσει τα όνειρα και τις αντιφάσεις μιας μουσουλμάνας φεμινίστριας της Μέσης Ανατολής που βλέπει τον δυτικό κόσμο ως ξένο.

Η δουλειά της έχει προκαλέσει θύελλα αντιδράσεων, όχι μόνον από την κυβέρνηση του Ιράν, αλλά και από τους «πολιτισμένους» της Δύσης. Η σειρά φωτογραφιών Γυναίκες του Αλλάχ του 1993 παρουσίαζε πορτρέτα γυναικών με πέπλο, μερικές κρατώντας τουφέκια, με τα πρόσωπά τους συχνά τυλιγμένα από κφαρσί καλλιγραφίες που παραθέτουν λόγια από φεμινίστριες ποιήτριες και συγγραφείς.

Η ιρανική κυβέρνηση την κατηγόρησε ότι τάχτηκε κατά του καθεστώτος, ενώ η  «αντίπερα όχθη» της κατηγορεί ότι υποστήριξε τον ισλαμικό φονταμενταλισμό απεικονίζοντας γυναίκες με πέπλο και όπλα. Πολλοί δυτικοί κριτικοί της αποδοκίμασαν έντονα, χωρίς να αποκωδικοποιήσουν τα μηνύματα των έργων της.  «Μέχρι σήμερα», λέει, «το έργο έχει επικριθεί και επιδοκιμαστεί ταυτόχρονα».

Ωστόσο η νέα της ταινία, The Fury, είναι μια ξεκάθαρη πολιτική θέση με συγκρουσιακή διάθεση.

Η Neshat απέφυγε να πάρει ξεκάθαρη πολιτική θέση μέσω της δουλειάς της από τότε. «Ήταν μια τραυματική εμπειρία», λέει. «Οι άνθρωποι έσπευσαν να μου επιτεθούν, από τον διεθνή κόσμο της τέχνης μέχρι την ιρανική κυβέρνηση».

Photo: Wikimedia Commons

Ξεκάθαρη πολιτική θέση

Ωστόσο η νέα της ταινία, The Fury, είναι μια ξεκάθαρη πολιτική θέση με συγκρουσιακή διάθεση. Η 15λεπτη ταινία – ένα ερωτικό, ψυχολογικό δράμα επηρεασμένο από το Salò του Πιερ Παζολίνι και του 120 Μέρες των Σοδόμων – είναι μια εξαιρετικά στυλιζαρισμένη «ασπρόμαυρη» μυθοπλασία. Επικεντρώνεται γύρω από μια γυναίκα πρωταγωνίστρια, την οποία υποδύεται η Ιρανοαμερικανίδα ηθοποιός Sheila Vand, η οποία πρωταγωνίστησε στο βραβευμένο με Όσκαρ Argo. Αυτή η γυναίκα έχει φυλακιστεί και βιαστεί – και τώρα παλεύει με τις σκληρές μνήμες των εμπειριών της.

Το The Fury γυρίστηκε στο Bushwick, στη γειτονιά της Neshat, με ένα καστ που περιλαμβάνει φίλους από το μάθημα χορού που παρακολουθεί τέσσερις φορές την εβδομάδα και άλλα μέλη της στενής κοινότητάς της. Η μουσική, εν τω μεταξύ, είναι μια εκδοχή του ερωτικού τραγουδιού Holm (που σημαίνει Όνειρο), που ερμηνεύει η Τυνήσια τραγουδίστρια Emel Mathlouthi.

Αυτό το τραγούδι ήταν δημοφιλές στο Ιράν αφού εμφανίστηκε στην ταινία του 1968 Soltane Ghalbha. Αλλά έγινε ο ύμνος του κινήματος Woman Life Freedom μετά τη βάναυση δολοφονία της 16χρονης διαδηλώτριας Nika Shakarami κατά τις περσινές διαδηλώσεις στην Τεχεράνη. Ένα κλιπ YouTube με τον Shakarami να τραγουδά το τραγούδι έχει πλέον κοινοποιηθεί ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με τους συγκινητικούς στίχους του να παραπέμπουν σε «έναν κόσμο όπου βλέπεις να υψώνονται τείχη τυραννίας / που συντρίβουν μέσα μας όνειρα και όνειρα / και βασιλεύει το σκοτάδι και η απληστία σε όλες τις καρδιές».

Photo: Wikimedia Commons

«Ήταν πολύ επαναστατικό για μένα να φωτογραφίζω γυναίκες γυμνές»

Αν και η κυκλοφορία του The Fury συνέπεσε με την κορύφωση των διαδηλώσεων στο Ιράν, η Neshat άρχισε να εργάζεται για την ταινία το 2019, μετά τη δίκη του Hamid Nouri στη Σουηδία. Ο Νούρι, ένας Ιρανός αξιωματούχος, κρίθηκε ένοχος ότι έπαιξε βασικό ρόλο στα βασανιστήρια και τη σφαγή χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων το 1988. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, ο αριθμός των νεκρών κυμαίνεται μεταξύ 1.000 και 30.000.

Αφού άκουσε αφηγήσεις από οικογένειες πενθούντων κατά τη διάρκεια της δίκης, στη Neshat γεννήθηκε η ανάγκη να φτιάξει ένα έργο που να μιλά για το τραύμα μιας γυναίκας που έχει βιώσει μια τόσο βάναυση εμπειρία, αλλά ακόμα και όταν είναι ελεύθερη, δεν θα μπορεί να δραπετεύσει από αυτή. «Μόλις αιχμαλωτιστείτε από την κυβέρνηση, θέλουν να σας λυγίσουν– και ο τρόπος για να σας λυγίσουν είναι να σας καταστρέψουν ψυχολογικά παραβιάζοντάς σας σεξουαλικά».

Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το βίντεο αντικατοπτρίζουν το χαρακτηριστικό στιλ της Neshat. Ασπρόμαυρα πορτρέτα, αλλά για πρώτη φορά οι πρωταγωνίστριες της εμφανίζονται γυμνές. «Ήταν πολύ επαναστατικό για μένα να φωτογραφίζω γυναίκες γυμνές», αναφέρει. Τα ολόσωμα πορτρέτα είναι εντυπωσιακά μέσα στην «ησυχία» τους. Σε ένα απλό φόντο, κάθε γυναίκα κοιτάζει πίσω στην κάμερα φυσικά, χωρίς πόζα. Αν και υπάρχουν ενδείξεις πόνου, αυτές οι γυναίκες μοιάζουν δίπλα δίπλα να αποτελούν έναν στρατό. Η Neshat συνοψίζει τις θέσεις τους με τις λέξεις: «Κοίταξέ με – είμαι γυμνή και είμαι περήφανη για αυτό, ακριβώς όπως είμαι».

Όταν προβλήθηκε στη Νέα Υόρκη, το The Fury προκάλεσε συγκίνηση και δάκρια. Όμως στη Βρετανία, δεν ξέρει τι την περιμένει. Δεν ανησυχεί όμως πλέον για τους κριτικούς. «Παραμένω πιστή στη δουλειά. Δεν μετανιώνω», λέει.

Δείτε το βίντεο 

*Με πληροφορίες από theguardian | Κεντρική φωτογραφία θέματος: brownpoliticalreview.org