Άγγελος Τερζάκης: Ο υψηλός φθόγγος της Τραγωδίας

Αναζητώντας πριν από λίγες ώρες την πλέον κατάλληλη φωτογραφία για το άρθρο που δημοσιεύτηκε σήμερα το πρωί στη θεματική ενότητα της Γλώσσας & Λογοτεχνίας, και αξιοποιώντας —όπως πράττω κατά κανόνα για τα δημοσιεύματα αυτού του είδους— το ανεκτίμητης αξίας ψηφιοποιημένο αρχείο του Εθνικού Θεάτρου, εντόπισα τυχαία ένα κείμενο του πολυγραφότατου συγγραφέα και ακαδημαϊκού Άγγελου Τερζάκη (1907-1979), της εξέχουσας αυτής προσωπικότητας της Γενιάς του ’30, για το αρχαίο δράμα.

Το κείμενο αυτό του Τερζάκη, που έφερε τον τίτλο «Το Εθνικό Θέατρο και το Αρχαίο Δράμα», είχε συμπεριληφθεί στο έντυπο πρόγραμμα των «Επιδαυρίων» του 1964. Ο Τερζάκης ήταν τότε ο διευθυντής του Δραματολογίου του Οργανισμού Εθνικού Θεάτρου (θαρρώ πως αξίζει πραγματικά να διαβάσετε ακριβώς από κάτω τα ονόματα των συνεργατών του Τερζάκη στον Οργανισμό Εθνικού Θεάτρου).

Από το κείμενο του Τερζάκη επέλεξα ένα μικρό κομμάτι, αυτό που αφορά το πρόβλημα αλλά και την ουσία του αρχαίου δράματος:

Σε τι συνίσταται, με λίγα λόγια, το πρόβλημα του Αρχαίου Δράματος; Είναι διπλό. Πρώτο: Ανεξάρτητα από την υψηλή λογοτεχνική ποιότητα του αρχαίου κειμένου, να ερευνηθή αν το δραματικό του περιεχόμενο είναι αιχμάλωτο της εποχής του, εξαρτημένο από τον ψυχισμό της, από το πνευματικό της υπόβαθρο, ή μήπως την υπερβαίνει για να εγγίζει άμεσα την ευαισθησία του καθολικού ανθρώπου; Και δεύτερον: Αν γίνει δεκτή η έξω από τον ιστορικό χρόνο διάρκεια του Αρχαίου Δράματος, ποιος είναι ο καλλίτερος τρόπος ερμηνείας του; Ο προσαρμοσμένος στους ειδικούς— καλλιτεχνικούς, κοινωνικούς, πνευματικούς— όρους της εποχής του; Ή μήπως μια προσαρμογή του στη σύγχρονη αισθαντικότητα, ώστε να γεφυρωθή το χάσμα του ενδιάμεσου χρόνου χωρίς και ν’ αλλοιωθή η ουσία του Είδους, το πνεύμα του;

Ερωτήματα πολύπλοκα, στα οποία η θεωρητική απάντηση μπορεί να είναι εύκολη, η πρακτική όμως —η διά της εφαρμογής απάντηση— καθόλου πρόχειρη. […] Πολλές αναζητήσεις, πολλοί πειραματισμοί, πολλές αναμετρήσεις προηγήθηκαν, ώσπου να κατασταλάξει η ιθύνουσα γραμμή ερμηνείας.

Μουσειακή αναβίωση του Αρχαίου Δράματος, αρχαιολογική δηλαδή αναπαράσταση του τρόπου που παιζόταν η Τραγωδία στην κλασική εποχή, είναι δρόμος άγονος. Ανεξάρτητα από το ότι άρτια και υπεύθυνη αποκατάσταση των αρχαίων τεχνικών δεδομένων στην πληρότητά τους δεν είναι εφικτή, μια τέτοια απόπειρα θ’ απέληγε, μοιραία, και στο ν’ αποκόψει το έργο από την εποχή μας, να το φυλακίσει ασφυκτικά μέσα στην προθήκη του αρχαιολογικού εκθέματος. Δεν είναι νοητό να καλείται ένα κοινό σύγχρονο να συγκινηθή με την παρουσίαση μιας τραγωδίας σκηνοθετημένης για κοινό αρχαίο. Αντίθετα: Στο κείμενο του έργου, στη δραματική του τη διάρθρωση και ποιότητα, πρέπει ν’ αναζητηθούν τα αείζωα στοιχεία, εκείνα που το προικίζουν —και σε τούτο όλοι οι αρμόδιοι συμφωνούν— με διάρκεια ανεξάρτητη από εποχικές μορφές και νοοτροπίες. Μόνον έτσι ο άνθρωπος του καιρού μας θα μπορέσει να βρεθή σ’ επαφή άμεση με το τραγικό μεγαλείο και να δοκιμάσει τη δραματική συγκίνηση που δονούσε τον αρχαίο θεατή.

Η Άννα Συνοδινού

Για να μεταφερθή στο πρακτικό πεδίο η προγραμματική αυτή αρχή, θα έπρεπε, κατά κύριο λόγο, να βρεθούν μέσα σύγχρονα, ικανά ν’ αξιοποιήσουν τον αρχαίο λόγο. Να τον αξιοποιήσουν θεατρικά. Είναι γνωστό πως, τον καιρό που η Τραγωδία βρισκόταν στην ακμή της, ο Χορός τραγουδούσε και χόρευε. Είναι αισθητό εξ άλλου πως ο αρχαίος ποιητής έχει εντοπίσει το λυρικό στοιχείο στα χορικά, ενώ το δραματικό και το επικό, τα έχει εμπιστευθή στους υποκριτές. Ένας σύγχρονος Χορός θα έπρεπε λοιπόν ν’ απαγγέλλει και να τραγουδάει, χωρίς όμως το μέλος ν’ αποβαίνει επιζήμιο για τον ποιητικό λόγο, που συνηθέστατα περιέχει και τις υψηλότερες εξάρσεις του Ποιητή. Αλλά μήτε η όρχηση μπορούσε να πηγάζει από τις συναρμολογημένες σχηματικές παραστάσεις των αρχαίων αγγείων και αναγλύφων, όπως είχε νομισθή άλλοτε. Η τάση αυτή είναι ολοφάνερα σφαλερή. Ο αρχαίος αγγειογράφος ή γλύπτης δεν έχει αποτυπώσει στιγμιότυπα παρμένα μηχανικά πάνω στην κίνηση. Έχει σχηματοποιήσει και συνθέσει το νόημα του Χορού, το ρυθμό του. Συρραφή στάσεων παρμένων από τις αρχαίες αυτές παραστάσεις θ’ αποδώσει μια σειρά από πόζες και όχι οργανική ανέλιξη χορού. Σαν ένδειξη λοιπόν και μόνο —ένδειξη χρησιμότατη βέβαια, συμπυκνωμένη— μπορούμε να πάρουμε την αρχαία απεικόνιση χορευτικών μορφών. Το πνεύμα του Χορού όμως, ανάγκη ν’ αναπηδήσει αυτοδύναμο μέσα από τη ζωντανή σύλληψη της όλης δραματικής ερμηνείας.

Ο Θάνος Κωτσόπουλος

Αν το πρόβλημα του Χορού είναι το πιο αισθητά αδρό, δεν παρουσιάζεται προσηνέστερο και το θέμα της εκφοράς του δραματικού λόγου. Ο υποκριτής της τραγωδίας δεν μπορεί με κανένα τρόπο να προσγειώσει το πρόσωπο που ερμηνεύει στο ρεαλιστικό επίπεδο. Δεν μπορεί να καταφύγει στην εύκολη «φυσικότητα» του μοντέρνου έργου. Υπεκφυγές τέτοιες δεν τις ανέχεται η αισθητική ιδιοτυπία, η εσωτερική οργάνωση του αρχαίου δραματικού κειμένου. Αλλά ούτε και μια ενιαία, αλύγιστη λύση για όλα τα μέρη του δράματος μπορεί να νοηθή. Η αρχαία προσωδία έχει διακυμάνσεις πλούσιες, μιαν ολόκληρη κλίμακα από εσωτερικές διαβαθμίσεις και μετατροπίες που οδηγούν από την απλή διατύπωση των λεγομένων ίσαμε τη μελωδική εξαγγελία τους. Στο σύγχρονο δραματικό λόγο πρέπει λοιπόν να βρεθούν αντιστοιχίες κατάλληλες. Μια απαγγελία που ν’ αποκλείει το στόμφο και που να μην ξεπέφτει στην πεζότητα. Να υψώνεται στο επίπεδο της τραγικής αξιοπρεπείας και να υποδηλώνει, όπου αυτό χρειάζεται, τη μελωδία του ογκωμένου πάθους. Και ακόμα, ο πλαστικά διαρθρωμένος λόγος να μην απομένει σε καμμιά περίσταση αδειανός, μορφικά και μόνον ωραίος. Να είναι, αντίθετα, πυκνός από εσωτερική αλήθεια, δραματική ένταση, συναισθηματική ενάργεια. Με μια λέξη, να είναι όχι ο λόγος ο καθημερινός, αλλά ο υψηλός φθόγγος της Τραγωδίας.