Λίζε Μάιτνερ: Γιατί η επιστήμονας που προτάθηκε 46 φορές για το Νόμπελ δεν το κέρδισε ποτέ

Υπάρχουν ιστορίες με καλό τέλος, υπάρχουν ιστορίες με τραγικούς επιλόγους και υπάρχουν ιστορίες που αφήνουν μια γεύση πίκρας λόγω ανικανοποίητου. Η Λίζε Μάιτνερ ανέπτυξε τη θεωρία της πυρηνικής σχάσης, που οδήγησε στην ατομική βόμβα, με την οποία η ίδια δεν ήθελε απολύτως καμιά σχέση, αλλά ως γυναίκα και Εβραία δεν έλαβε την αναγνώριση που της άξιζε για το έργο της. Ο συνεργάτης της τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ.

Ας πάρουμε όμως την ιστορία από την αρχή. Μια αξιομνημόνευτη σκηνή στην ταινία «Οπενχάιμερ», που αφηγείται την κατασκευή της ατομικής βόμβας δείχνει τον Λουίς Άλβαρεζ, έναν φυσικό από το πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, το Μπέρκλεϊ, να διαβάζει την εφημερίδα, ενώ βρίσκεται στο κουρείο. Ξαφνικά, πετάγεται όρθιος και αρχίζει να τρέχει στο δρόμο για να βρει τον συνάδελφο του, τον θεωρητικό φυσικό, Ρόμπερτ Οπενχάιμερ. «Όπι! Όπι!», του φωνάζει. «Το έκαναν. Ο Χαν και ο Στράσμαν στη Γερμανία. Διέσπασαν τον πυρήνα του ουρανίου. Διέσπασαν το άτομο».

Ο ενθουσιασμός του αφορούσε τους δύο Γερμανούς χημικούς, τον Ότο Χαν και τον Φριτς Στράσμαν, που το 1939 χρησιμοποιήσαν για πρώτη φορά το όνομα Uranspaltung (σχάση του ουρανίου), όταν διαπίστωσαν ότι το δείγμα του ουρανίου, το οποίο βομβάρδιζαν με νετρόνια, μπορεί να διασπαστεί σε άλλους ελαφρύτερους ατομικούς πυρήνες εκλύοντας τεράστια ποσά ενέργειας. Η ανακάλυψη αυτή ήταν κομβικής σημασίας για το Πρόγραμμα Μανχάταν, την απόρρητη μυστική προσπάθεια των Αμερικανών υπό το πρόσταγμα του Οπενχάιμερ να αναπτύξουν το πρώτο τους πυρηνικό όπλο.

Απέρριψε με σθένος τον χαρακτηρισμό «μητέρα της ατομικής βόμβας»

Η σκηνή, ωστόσο, όπως υπογραμμίζουν οι New York Times δεν είναι ακριβής. Μια βασική παίκτρια απουσιάζει από την ιστορία. Ο λόγος για τη Λίζε Μάιτνερ, μια φυσικό που εργαζόταν στενά με τον Χαν και ανέπτυξε τη θεωρία της πυρηνικής σχάσης. Η Μάιτνερ ήταν γίγαντας από μόνη της, σύγχρονη των βραβευμένων με Νόμπελ, Άλμπερτ Αϊνστάιν, Νιλς Μπορ και Μαξ Πλανκ. Μετά τη ρίψη της δεύτερης ατομικής βόμβας στο Ναγκασάκι, ο αμερικανικός Τύπος την αποκάλεσε «μητέρα της ατομικής βόμβας», μια συσχέτιση που η ίδια απέρριψε πολλές φορές και με σθένος. Μόνο ο Χάν κέρδισε το βραβείο Νόμπελ για την πυρηνική σχάση. Στην ευχαριστήρια ομιλία του, αναφέρθηκε στη Μάιτνερ με έναν γερμανικό όρο που σημαίνει βοηθός ή υπάλληλος, σύμφωνα με τη Μαρίσα Μος, συγγραφέα ενός πρόσφατου βιβλίου για τη Μάιτνερ με τίτλο «The Woman Who Split the Atom». «Ή στην καλύτερη περίπτωση συνεργάτης», διευκρίνισε η ίδια.

Το 2022, η Μος έψαξε το αρχείο της Μάιτνερ στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Έκτοτε, έχει μεταφράσει εκατοντάδες επιστολές ανάμεσα στη Μάιτνερ και τον Χαν, γραμμένες στα γερμανικά, οι οποίες, όπως λέει, προσφέρουν μια διαφορετική οπτική της κατάρρευσης της σχέσης τους. Αυτή η προσέγγιση αμφισβητεί επίσης την κοινή αντίληψη ότι η Μάιτνερ αποδέχτηκε το αποτέλεσμα του βραβείου Νόμπελ χωρίς να δυσανασχετήσει. Ο σνομπισμός αυτός αφορούσε κάτι περισσότερο από το φύλο, σύμφωνα με την Μος. «Το εύκολο είναι να πούμε ότι δεν το πήρε, επειδή ήταν γυναίκα», συμπλήρωσε η ίδια. «Δεν πιστεύει κανείς ότι μια γυναίκα θα κάνει φασαρία για τα πράγματα». Η Μος, άλλωστε, θεωρεί ότι η κληρονομιά της Μάιτνερ έπαιξε ρόλο: «Αυτή είναι μια από τις περιπτώσεις που αυτό συνέβη, επειδή ήταν Εβραία», σχολίασε σχετικά.

Το 1947, η Μάιτνερ έγραψε στον ανιψιό της Ότο Ρόμπερτ Φρις, έναν Εβραίο φυσικό που συνέβαλε επίσης στην ανακάλυψη της πυρηνικής σχάσης: «Γνωρίζω ότι η στάση του συνέβαλε στο να αποφασίσει η επιτροπή του Νόμπελ εναντίον μας», ανέφερε για τον Χαν, σε επιστολή της που μεταφράστηκε από την Μος. «Αλλά αυτά είναι καθαρά ιδιωτικά πράγματα, που δεν θέλουμε να δημοσιοποιήσουμε», προσέθετε. Η εβδομάδα Νόμπελ είναι μια στιγμή στη διάρκεια της οποίας η επιστημονική κοινότητα γιορτάζει τα μεγαλύτερα επιτεύγματά της, αλλά όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια μετρά τις παραλείψεις και τις αδικίες της.

«Η Λίζε Μάιτνερ δεν έχει χαθεί»

Η Λίζε Μάιτνερ είναι μία από τις πολλές γυναίκες των επιστημών που δεν έλαβαν την αναγνώριση που έπρεπε για το έργο τους, συμπεριλαμβανομένης της Ρόσαλιντ Φράνκλιν, της χημικού που συνέβαλε στην ανακάλυψη της διπλής ελικοειδούς δομής του DNA, του μηχανισμού, δηλαδή, που επιτρέπει στα γονίδια να αναπαράγονται και να αποθηκεύουν πληροφορίες το 1953. «Υπάρχουν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, γυναίκες που πέτυχαν κάτι σπουδαίο στις επιστήμες και απλώς δεν αναγνωρίστηκαν στη διάρκεια της ζωής τους», δήλωσε η Κέιτι Χάφνερ, οικοδέσποινα του podcast «Lost Women of Science». Η Χάφνερ, που ολοκλήρωσε πρόσφατα ένα αφιέρωμα δυο επεισοδίων για την Αυστριακή φυσικό, τόνισε ότι «η Λίζε Μάιτνερ δεν έχει χαθεί».

Από την αρχή της ζωής της, η Μάιτνερ, έσπαγε τις… γυάλινες οροφές. Γεννημένη το 1878 στη Βιέννη, άρχισε να σπουδάζει φυσική ιδιωτικά, καθώς οι γυναίκες στην Αυστρία δεν επιτρεπόταν να φοιτήσουν σε πανεπιστήμιο μέχρι το 1897. Το 1901 γράφτηκε στη μεταπτυχιακή σχολή του Πανεπιστήμιου της Βιέννης και πέντε χρόνια αργότερα απέκτησε διδακτορικό στη φυσική. Ήταν μόλις η δεύτερη γυναίκα από το πανεπιστήμιό της που το πέτυχε αυτό. Η Μάιτνερ πέρασε το υπόλοιπο της καριέρας της δουλεύοντας ανάμεσα σε εξέχοντα μυαλά. Μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και άρχισε να παρακολουθεί τα μαθήματα που δίδασκε ο Μαξ Πλανκ, ο οποίος κέρδισε το Νόμπελ Φυσικής το 1918 και γενικά δεν επέτρεπε στις γυναίκες να παρακολουθούν τις διαλέξεις του.

Στο Βερολίνο, η Μάιτνερ γνώρισε επίσης τον Ότο Χαν, τον χημικό που ήταν κοντά στην ηλικία της και είχε μια πιο προοδευτική στάση όσον αφορά τη συνεργασία με τις γυναίκες. Ο Χαν ήταν επίσης πρόθυμος να συνεργαστεί με την Μάιτνερ, καθώς οι φυσικοί σε γενικότερο πλαίσιο είχαν καλύτερη αντίληψη της ραδιενέργειας, της ενέργειας που εκπέμπεται από ασταθείς ατομικούς πυρήνες, από ό,τι οι χημικοί. Η Μάιτνερ, όμως, ως γυναίκα δεν επιτρεπόταν να ανεβαίνει στο εργαστήριο του Χαν. Γι’ αυτό και εργαζόταν -χωρίς αμοιβή- στο υπόγειο. Όταν, μάλιστα, χρειαζόταν να χρησιμοποιήσει την τουαλέτα, η Μάιτνερ έπρεπε να τρέχει στον απέναντι δρόμο, έγραψε η Μος.

Lise Meitner developed the theory of nuclear fission, the process that enabled the atomic bomb. But newly translated letters show she was barred from sharing credit for the Nobel Prize-winning discovery because she was a Jewish woman.https://t.co/8NhAEWuZA7 pic.twitter.com/clDgEvcJVg

— The New York Times (@nytimes) October 2, 2023

«Αγαπώ τη φυσική με όλη μου την καρδιά»

Το 1912, η Μάιτνερ και ο Χαν μετακόμισαν στο Ινστιτούτο Χημείας Κάιζερ Γουλιέλμου. Μαζί ανακάλυψαν ένα νέο στοιχείο, που ονομάστηκε πρωτακτίνιο. Όταν οι άνδρες του Ινστιτούτου επιστρατεύτηκαν κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Μάιτνερ απέκτησε το δικό της εργαστήριο φυσικής και τον τίτλο της καθηγήτριας, μια θέση που της παρείχε την αναγνώριση και την ανεξαρτησία να συνεχίσει τη δική της έρευνα.

Έξω από τον επιστημονικό τομέα, τα τείχη έκλειναν. Ο αντισημιτισμός ήταν σε άνοδο και το 1933 ο Αδόλφος Χίτλερ διορίστηκε καγκελάριος της Γερμανίας. Πολλοί Εβραίοι επιστήμονες εγκατέλειψαν τότε τη χώρα, αλλά η Μάιτνερ έμεινε, προστατευόμενη ελάχιστα από την αυστριακή υπηκοότητά της σε μια προσπάθεια να εκμεταλλευτεί αυτή τη σπάνια ευκαιρία για μια γυναίκα να διεξάγει επιστημονική έρευνα. «Αγαπώ τη φυσική με όλη μου την καρδιά», έγραφε σε μια επιστολή με αποδέκτη έναν φίλο της. «Δύσκολα μπορώ να φανταστώ ότι δεν θα είναι μέρος της ζωής μου», συνέχιζε στο ίδιο κείμενο.

Το 1938, η Γερμανία εισέβαλε στην Αυστρία, αφήνοντας πλήρως εκτεθειμένη την Μάιτνερ στο ναζιστικό καθεστώς. Επέλεξε να φύγει. Ο βραβευμένος με Νόμπελ Φυσικής, Νιλς Μπορ, ήταν αυτός που κανόνισε τη διαφυγή της με το τρένο. Η Μάιτνερ έφτασε τελικά στη Σουηδία, συντετριμμένη που έπρεπε να αφήσει πίσω της το έργο της ζωής της και ανήσυχη για την ασφάλεια της οικογένειάς της.

Δουλειά για δύο, έπαινος για έναν

Συνέχισε να συνεργάζεται με τον Χαν μέσω ταχυδρομείου. Εκείνος έκανε πειράματα και εκείνη ερμήνευε τα ευρήματα, που αυτός δεν καταλάβαινε. Ένα αποτέλεσμα τους άφησε και τους δύο άναυδους: Όταν τα άτομα του ουρανίου βομβαρδίστηκαν με νετρόνια, το νετρόνιο θα έπρεπε να απορροφηθεί και να απελευθερωθεί ένα ηλεκτρόνιο, δημιουργώντας ένα βαρύτερο στοιχείο. Αντί αυτού, ο Χαν βρήκε βάριο, ένα πολύ ελαφρύτερο στοιχείο. Έμειναν έκπληκτοι.

Η διαπίστωση αυτή ήταν εκτός των αρμοδιοτήτων του Χαν ως χημικού. «Ίσως μπορείτε εσείς να βρείτε κάποιου είδους φανταστική εξήγηση», έγραψε εκείνος σε μια επιστολή του προς τη Μάιτνερ, που μεταφράστηκε από τη Ρουθ Λιούιν Σάιμ, χημικό στο πανεπιστήμιο Sacramento City College, η οποία δημοσίευσε μια βιογραφία της Μάιτνερ το 1996. «Αν υπάρχει κάτι που θα μπορούσατε να προτείνετε και θα μπορούσατε να το δημοσιεύσετε, τότε θα εξακολουθούσε κατά κάποιον τρόπο να είναι έργο των τριών μας!», πρόσθεσε.

Ο Χαν και ο συνάδελφός του Φριτς Στράσμαν υπέβαλαν τα αποτελέσματα προς δημοσίευση τον Δεκέμβριο του 1938. Ο τόνος τους ήταν αβέβαιος. «Θα μπορούσε ίσως να υπάρχει μια σειρά από ασυνήθιστες συμπτώσεις, που μας έδωσε λανθασμένες ενδείξεις», έγραψαν στα γερμανικά, λίγο πριν η Γερμανία εισβάλλει στην Πολωνία και ξεκινήσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.

46 φορές υποψήφια

Η Μάιτνερ δεν συμπεριλήφθηκε ως συγγραφέας, ούτε αναφέρθηκε η συμβολή της στο έργο, που αργότερα θα οδηγούσε στη δημιουργία της ατομικής βόμβας. Μάλιστα, η ίδια παρότι προσκλήθηκε από την αμερικανική κυβέρνηση για να συμμετάσχει στο Πρόγραμμα Μανχάταν δήλωσε με στόμφο, «εγώ δεν θα έχω σε τίποτα να κάνω με τη βόμβα!».

Το 1945, όταν οι ατομικές βόμβες έπεσαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, οδηγώντας στο τέλος του πολέμου, κάποιες εφημερίδες ισχυρίστηκαν ότι η Μάιτνερ πέρασε τη συνταγή για το όπλο έξω από τη ναζιστική Γερμανία μέσα στο πορτοφόλι της. Τους απέρριψε κατηγορηματικά. «Ξέρετε πολλά περισσότερα στην Αμερική για την ατομική βόμβα από μένα», είπε χαρακτηριστικά στους New York Times το 1946.  Το 1945 ο Χαν προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ Χημείας του 1944, έναν χρόνο μετά την ανακάλυψη της πυρηνικής σχάσης. Η Μάιτνερ και ο ανιψιός της Φρις, που την βοήθησε στη συνέχιση του έργου της, προτάθηκαν επίσης για το βαρυσήμαντο βραβείο στη φυσική, αλλά μόνο ο Χαν κέρδισε.

Όσο περίεργο κι αν φαίνεται ο Χαν και η Μάιτνερ έμειναν φίλοι. Της προσέφερε μάλιστα μια θέση επικεφαλής στο ινστιτούτο Max Planck της Γερμανίας που εκείνη αρνήθηκε. Το 1948 την πρότεινε για το Νόμπελ Φυσικής. Η Μάιτνερ ήταν υποψήφια για το Νόμπελ Φυσικής και Χημείας συνολικά 46 φορές. Δεν κέρδισε ποτέ. Πέθανε το 1968 σε ηλικία 89 ετών στην Αγγλία.