Μαξ Πλανκ: Μια πραγματική επιστημονική δόξα

Συμπληρώνονται 30 χρόνια από τότε που πέθανε μια από τις μεγαλύτερες επιστημονικές διάνοιες του 20ού αιώνα, ο Μαξ Πλανκ. Το όνομα αυτό είναι σήμερα γνωστό από το ομώνυμο επιστημονικό ινστιτούτο στη Γερμανία, που είναι ένα από τα πιο πολυμερή και τα πιο δραστήρια στον κόσμο.

Πολύ λίγοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι ο Μαξ Πλανκ, που πέθανε στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Γκαίτινγκεν το 1947 σε ηλικία 89 χρονών, ήταν μια πραγματική επιστημονική δόξα. Ήταν αυτός που και όταν ήταν νεαρός απόφοιτος της Σχολής των Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, οι καθηγητές του είχαν δηλώσει ότι δεν μπορούσαν να τον καταλάβουν και ότι τους ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να τον παρακολουθήσουν.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.12.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κατά τα τελευταία του χρόνια ήταν ομότιμος καθηγητής της Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και επίτιμος πρόεδρος της Εταιρίας Κάιζερ Γουλιέλμος για την Προαγωγή της Επιστήμης. Το χαρακτηριστικό σημείο στη σταδιοδρομία του είναι ότι πολλοί από τους συγχρόνους του τον παρεξήγησαν όταν ζούσε και ακόμη περισσότερο έμεινε παρεξηγημένος μετά τον θάνατό του. Τον θεώρησαν επαναστάτη που ανέτρεψε την παραδοσιακή σκέψη στη φυσική.

Και όμως, ο μεγάλος αυτός θεωρητικός δεν έκανε τίποτε άλλο παρά μερικές διορθώσεις στη φυσική σκέψη που έπρεπε να είχαν γίνει πριν από πολύ καιρό. Πρώτα πρώτα, ανακάλυψε μια σταθερά στη διάσταση «της ενεργείας επί τον χρόνον». Η ιστορική ανακοίνωσή του στη Φυσική Εταιρία του Βερολίνου στις 14 Δεκεμβρίου του 1900 προκάλεσε πολύμηνες συζητήσεις μεταξύ των μεγαλυτέρων επιστημόνων του κόσμου για την ορθότητα της αλληλοσυσχέτισης ανάμεσα στη θερμότητα και την ακτινοβολία. Δίστασε όμως να δεχτεί τις συνέπειες μιας αρχής που είχε εκφράσει με μαθηματικούς τύπους. Ήταν η αρχή του ότι η φύση υφίσταται και επιφέρει συνεχείς μεταβολές. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, αντίθετα προς τις προηγούμενες αντιλήψεις, το φως και η θερμότητα μεταδίδονται με ένα ρεύμα από απειροελάχιστα σωματίδια, τα κβάντα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.12.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι συζητήσεις και οι αμφιβολίες για τη θεωρία του Μαξ Πλανκ συνεχίστηκαν επί πέντε χρόνια, ώσπου ο Αϊνστάιν προκάλεσε την αναγνώριση της θεωρίας των κβάντα. Έτσι, η πολυσυζητημένη σταθερά αποδείχτηκε τελικά απαραίτητη για την κατανόηση και την εξήγηση του ατομικού κόσμου.

Ο Μαξ Πλανκ τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ για τη φυσική το 1918, ύστερα από την ανακάλυψή του που άνοιξε νέους ορίζοντες στην επιστήμη. Του το απένειμαν στη Στοκχόλμη τον Δεκέμβριο του 1919. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου μέχρι το 1925 και διαδέχτηκε τον Άντολφ φον Χάρνακ ως δεύτερος κατά σειρά πρόεδρος της Εταιρίας Κάιζερ Γουλιέλμος το 1930 (και μέχρι το 1937). Η εταιρία αυτή, που έχει υπό την προστασία της ένα από τα μεγαλύτερα επιστημονικά ιδρύματα ερευνών στον κόσμο, μετονομάστηκε σε Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ.

Το 1937 παραιτήθηκε, γιατί, ως άνθρωπος σωστός, ακέραιος και διάσημος, με βαθιές θρησκευτικές πεποιθήσεις, με καλλιτεχνική έφεση και με συντηρητική νοοτροπία, ήταν επόμενο να έρθει αυτόματα σε σύγκρουση με τους εθνικοσοσιαλιστές ηγέτες και με την ιδεολογία τους. Οι ναζί τον κατηγόρησαν σαν «Λευκόν Εβραίο».

Στις αρχές του 1945 εξετέλεσαν τον γιο του Έρβιν για τη συμμετοχή του στη συνωμοσία εναντίον του Χίτλερ στις 20 Ιουλίου 1944. Το σπίτι της οικογένειας Πλανκ στην περιοχή του Γκρούνεβαλντ, στο Βερολίνο, καταστράφηκε από τις βόμβες. Ο Πλανκ και η σύζυγός του ακολούθησαν ένα τεράστιο ρεύμα προσφύγων στην κατεστραμμένη Γερμανία και, αφού έχασαν όλα όσα είχαν, κατέφυγαν τελικά σε νέα εστία στο Γκαίτινγκεν.

Ο μεγάλος αυτός επιστήμονας προσβλήθηκε από πνευμονία, που τον καθήλωσε στο κρεβάτι στις αρχές του 1947 επί πολλές εβδομάδες. Όταν ανάρρωσε άρχισε αμέσως μια περιοδεία διαλέξεων και μαθημάτων στις πανεπιστημιουπόλεις της Γερμανίας που ο πόλεμος είχε μετατρέψει σε ερείπια. Ήθελε να δημιουργήσει ένα λαμπρό παράδειγμα στους νέους ερευνητές της επιστήμης την εποχή εκείνη, δείχνοντάς τους ότι η επιστήμη μπορούσε να δουλέψει και να αποδώσει. Και το παράδειγμά του αυτό, που το ανέλαβε σε τέτοια ηλικία, εντυπωσίασε τον κόσμο. Κανένας δεν θα λησμονήσει την εμφάνισή του στο Ινστιτούτο Φυσικής της Βόννης στο τέλος Μαρτίου του 1947. Τον υποβάσταζε ο Βάλτερ Γκέρλαχ, ο διάσημος ατομικός ερευνητής. Ανέβηκε στο βήμα, κάθισε και με τρεμάμενα χέρια διάβασε, δίχως να σηκώσει το κεφάλι του, τις σημειώσεις του και ανέπτυξε το θέμα του για «τους σκοπούς και τα όρια της ακριβούς επιστήμης».

Αυτή ήταν η τελευταία εμφάνιση ενός ανθρώπου που δεν ήταν παρά η σκιά των περασμένων. Η κατάσταση της υγείας του είχε καμφθεί από την αρθρίτιδα της σπονδυλικής στήλης του, που τον είχε καταφάγει. Ο θάνατός του κατέληξε σε παράξενους παραλληλισμούς. Ο Όττο Χαν, διάδοχός του και πρόεδρος της Εταιρίας Μαξ Πλανκ, καθώς και η μεγάλη του μαθήτρια Λίζε Μάιτνερ, πέθαναν και αυτοί σε ηλικία 89 χρόνων.

Αλλά ο Μαξ Πλανκ δημιούργησε παράδοση, μια παράδοση μοναδική, με τη μεγάλη του ανακάλυψη στη φυσική αλλά και με το ηθικό του παράδειγμα. Χάρη στην προσήλωσή του στα ιδανικά της επιστήμης του, αλλά και στις ακλόνητες πεποιθήσεις του στις αιώνιες ανθρώπινες αξίες, έμεινε στην Ιστορία ως σύμβολο μιας άκαμπτης επιστημονικής παράδοσης. Και ως τέτοιο σύμβολο οι άνθρωποι θα τον τιμούν και θα τον θυμούνται.

*Άρθρο για τον Μαξ Πλανκ, που έφερε τον τίτλο «Ο… αναρχικός της φυσικής» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 23 Δεκεμβρίου 1977.

Ο διακεκριμένος γερμανός θεωρητικός φυσικός Μαξ Πλανκ (Max Karl Ernst Ludwig Planck) γεννήθηκε στο Κίελο στις 23 Απριλίου 1858 και απεβίωσε στο Γκέτινγκεν στις 4 Οκτωβρίου 1947.

Ο Πλανκ, που θεωρείται θεμελιωτής της κβαντικής θεωρίας και πρωτεργάτης της κβαντικής επανάστασης, τιμήθηκε με το Νομπέλ Φυσικής το 1918.