Ρέμπραντ: Η πάλη του φωτός και της σκιάς

[…] Πέρα από την άνθηση της λογοτεχνίας, τον 17ον αιώνα —έναν αιώνα που όμοιός του είναι μονάχα ο 5ος αιώνας της αρχαίας Ελλάδας— η ζωγραφική επίσης ακμάζει. Τα μεγαλύτερα «ονόματα» της ζωγραφικής τοποθετούνται στο τέλος του 16ου και στην αρχή του 17ου αιώνα. Όπως στην λογοτεχνία, δύο, το πολύ τρεις γενεές δημιούργησαν τα κλασσικά πρότυπα που ακτινοβολούν στα διάφορα μουσεία της Ιταλίας, της Ισπανίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας και του Βελγίου, μεταδίδοντας σ’ εμάς το μήνυμα μιας εξαισίας και μοναδικής εποχής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.8.1956, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από την Ιταλία, όπου η ζωγραφική κυριολεκτικά οργιάζει από τον 14ον αιώνα και πέρα, μεταδίδεται στην πανίσχυρη Αυτοκρατορία των Αψβούργων στην Ισπανία, όπου ο Κάρολος ο V κολακευόταν πως «ο ήλιος δεν δύει ποτέ στις κτήσεις του των τριών ηπείρων». Εκεί, ο περίφημος Έλληνας Θεοτοκόπουλος —Ελ Γκρέκο—, ο Μουρίλλο, ο Βελάσκεθ, στην Ιταλία ο Καράτσι, ο Καραβάτζιο, στην Γαλλία οι κλασσικοί και φωτεινοί ζωγράφοι των ανοικτών οριζόντων, ο Πουσσέν και ο Λορραίν.

Οι Κάτω Χώρες τότε, Βέλγιον και Ολλανδία, στενάζουν κάτω από την σκληρότητα του ισπανικού ζυγού. Το υγρό τους κλίμα όμως, όπως και στην Βενετία, είναι ευνοϊκό στην ζωγραφική με τους απαλούς χρωματισμούς που παίρνει η ατμόσφαιρα από την αποσύνθεση του φωτός. Στην πλούσια Αμβέρσα της Φλάνδρας ανθεί η περίφημη φλαμανδική πλειάδα γύρω από τον Ρούμπενς και παράλληλα στην Ολλανδία δημιουργείται η πασίγνωστη ρεαλιστική σχολή.

Οι Καθολικοί, πλούσιοι, κοσμικοί Φλαμανδοί —γόνιμη φυλή σε μια γόνιμη γη— συσπειρώνονται γύρω από τον αριστοκράτη και διπλωμάτη Ρούμπενς, που η εκρηκτική χρωματική του φαντάζει σαν την χαρά της ζωής, ηλιόλουστη, δυνατή, αθάνατη. […]

Στην μεγαλοπρέπεια, στον πλούτο, στην αισθησιακή, σχεδόν σαρκική τέχνη των Φλαμανδών, οι οποίοι, δίπλα στα φλαμανδικά όργια, παριστάνουν όλα τα επεισόδια της Νέας και της Παλαιάς Διαθήκης, οι Ολλανδοί αντιτάσσουν την ρεαλιστική, σχεδόν νατουραλιστική κλίση τους, με θέματα παρμένα από την καθημερινή ζωή των μικρών αστών, των χωριών, και από τα τοπία που τους περιτριγυρίζουν. Πιο λιτοί, πιο αυστηροί ίσως, διαφέρουν ριζικά από τους Φλαμανδούς. Ο καλβινισμός εξ άλλου τους απαγορεύει τις θρησκευτικές αναπαραστάσεις. Επίσης, το πατριωτικό αίσθημα αναπτύσσεται σ’ εκείνους ολοένα, και στην εποχή του Ρέμπραντ είχε πια συνειδητοποιηθή γιατί οι βόρειες επαρχίες των Κάτω Χωρών είχαν απελευθερωθή, σχηματίζοντας ανεξάρτητο κράτος που γίνεται αργότερα η σημερινή Ολλανδία.

Κεντρική μορφή που εξυψώνει και σφραγίζει την σχολή των Ολλανδών, χωρίς ν’ αποτελέσει κατά κάποιον τρόπο ηγεσία, είναι ο Ρέμπραντ. Γεννήθηκε στο Λέυντεν. Ο πατέρας του μυλωνάς κι’ η μητέρα του κόρη ενός φούρναρη. Φάνηκε αμέσως τόσο προκομμένος, που αυτοί οι απλοί άνθρωποι τον έστειλαν στο πανεπιστήμιο. Γρήγορα όμως εγκαταλείπει τα βιβλία για το πινέλο. Σε ηλικία 26 χρόνων είχε ξεπεράσει ό,τι μπορούσαν να τον μάθουν οι διάφοροι ζωγράφοι και δάσκαλοί του και είχε ήδη αποτελειώσει το πρώτο του αριστούργημα, το «Μάθημα της Ανατομίας του Δρος Τουλπ».

Οι προηγούμενοί του σαν τον Φραντς Χαλς, οι σύγχρονοί του σαν τον Ιάν Στην, τον Ιάν Βερμέερ, τον Τερμπούργ, τον Πήτερ ντε Όοχ, οι μαθηταί και κατοπινοί του, όλοι αυτοί οι θετικοί και ήσυχοι επαγγελματίαι που ζωγράφιζαν τις συντεχνίες, τα πορτραίτα των πλουσίων και των αστών, στράφηκαν για τις ελεύθερες συνθέσεις τους προς την φύση, την θάλασσα, τα δάση, την ανεμοδαρμένη συννεφιά που κυνηγιέται σφυρίζοντας πάνω από την απέραντη πεδιάδα. Στράφηκαν επίσης προς την φύση του ανθρώπου, την έκφραση, την κίνηση, την τοποθέτησή του μέσα στο πλαίσιο της δημιουργίας, χωρίς στυλιζάρισμα, όπως εκδηλώνονται αυθόρμητα, ζωντανά.

Απ’ αυτόν τον δρόμο ξεκινάει ο Ρέμπραντ, μα γρήγορα χωρίζει από την πεπατημένη. Το προσωπικό του δράμα, ο θάνατος της μητέρας του, της γυναίκας του, της πολυαγαπημένης και ωραίας Σάσκιας, και των τριών παιδιών του, τον σπρώχνει σε μια βαθύτερη, πιο εσωτερική και αληθινή τέχνη. Όλο και πιο έντονα γίνεται και στα έργα του η αντίθεση του φωτός και της σκιάς, το περίφημο «κιαρο-σκούρο», που προσδίδει στα έργα του αυτήν την παράξενη ατμόσφαιρα, γεμάτη υποβλητικότητα. Από την σκοτεινή μάζα της σκιάς βγαίνει μέσα σε μια φωτεινή ακτίνα ένα πρόσωπο, ένα χέρι, μια κίνηση, ένα βλέμμα ζωντανό, που φαίνεται να κινήται πάνω στον καμβά. Όλος ο μυστικισμός της βορεινής ιδιοσυγκρασίας, όλο το εσωτερικό έντονο βίωμα μιας βασανισμένης ψυχής συγκεντρώνονται μέσα σ’ αυτήν την πάλη του φωτός και της σκιάς. Ζωγράφος του φωτός χαρακτηρίσθηκε ο Ρέμπραντ, όχι τόσο πολύ του ηλιακού φωτός, όσο εκείνου του εσωτερικού φωτός που φαίνεται να βγαίνη από τον άνθρωπο από κάτι μυστηριώδη μόρια μέσα στην ατμόσφαιρα ή στην ύλη, και που αρχίζουν αναπάντεχα να φωσφορίζουν μέσα στην νύχτα, σαν την θεία ουσία της ζωής, το πνεύμα.

Θα μπορούσε κανείς ν’ αφιερώσει σελίδες στ’ αριστουργήματα του Ρέμπραντ «Νυχτερινή περιπολία», «Μάθημα ανατομίας», «Οι συντεχνίες», «Ο καλός Σαμαρείτης» κ.λπ., μα ίσως το πιο συγκινητικό είναι «Οι μαθηταί της Εμμαούς»: σ’ ένα φτωχικό χάνι απλοί άνθρωποι είναι καθισμένοι στο τραπέζι. Ο ένας τους, ιερατική μορφή στο κέντρον, κάνει την κίνηση του Χριστού στο Μυστικό Δείπνο και τον περιτριγυρίζει ένα φως παράξενο, μυστικό, που αντανακλάται στ’ άλλα πρόσωπα, που τρεμουλιάζει, θέλοντας να διαπεράσει την ύλη, παχειά, σκοτεινή και υγρή, που βαραίνει γύρω τους.

Τέτοιος παλμός σε τόσο λίγες πινελιές, μια δραματική έντονη λιτότητα προδίδοντας ένα έντονο εσωτερικό περιεχόμενο, τοποθετούν τον Ρέμπραντ, ο οποίος ήταν ίσως ο μεγαλύτερος ζωγράφος που γνώρισε η Δύσις, στο στερέωμα της μεγαλοφυΐας: Σαίξπηρ, Θερβάντες, Κορνέιγ, Ρακίνας, Μολιέρος, Ρούμπενς, Ελ Γκρέκο κ.λπ.

Ευτυχείς οι θνητοί του 17ου αιώνα, που ανέπνευσαν τότε και ζήσαν —οπωσδήποτε χωρίς να το αντιλαμβάνωνται— μια τόσο δημιουργική εποχή.

*Κείμενο της συγγραφέως και κριτικού Ζερμαίν Μαμαλάκη για τον Ρέμπραντ και την τέχνη του, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 12 Αυγούστου 1956.

Ο Ρέμπραντ (Rembrandt Harmensz van Rijn), διάσημος ολλανδός ζωγράφος και χαράκτης του 17ου αιώνα, γεννήθηκε στις 15 Ιουλίου 1606 και απεβίωσε στις 4 Οκτωβρίου 1669.