Ντενί Ντιντερό: Ανεπανάληπτη τρυφερότητα για τον άνθρωπο

Ο Γκαίτε συνήθιζε να λέει για τον Ντιντερό ότι «η ύψιστη λειτουργία του πνεύματος είναι να ξυπνάει το πνεύμα». Την πνευματική αυτήν ικανότητα ο Ντιντερό την είχε σε τέτοιο σημείο αναπτυγμένη, ώστε σήμερα —διακόσια χρόνια μετά τον θάνατό του— παραμένει κατά τη ρήση του Σαιντ-Μπεβ (σ.σ. γάλλος λογοτεχνικός κριτικός του 19ου αιώνα) ένας «σύγχρονος δημοσιογράφος». Τα μεγάλα ερωτήματα που τον απασχόλησαν εξακολουθούν να είναι εντυπωσιακά επίκαιρα: βιολογία και οργάνωση της ύλης, οικονομία ως εξελισσόμενη πραγματικότητα, αισθητική ανανέωση βασισμένη σε μια επιστημονική μεθοδολογία, αλλά, πάνω απ’ όλα, ο ίδιος ο άνθρωπος. Μπορεί ο Ντενί Ντιντερό να συνέδεσε το όνομά του κυρίως με την Εγκυκλοπαίδεια, δεν περιορίστηκε όμως σ’ αυτήν. Είναι ο εισηγητής νέων σχημάτων που ενδιαφέρουν, ακόμα και σήμερα, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Το σύνολο του έργου του ξεχειλίζει από μιαν ανεπανάληπτη τρυφερότητα για τον άνθρωπο, κάτι που ένα λογοπαίγνιο ονόμασε «λυρικό υλισμό».

Ο Ντιντερό γεννήθηκε στις 5 Οκτωβρίου 1713 σε μια μικρή πόλη της Γαλλίας, τη Λανγκρ. Σπούδασε στο Παρίσι, όπου έζησε ανέμελη και γλεντζέδικη φοιτητική ζωή. Το 1742 γνώρισε τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Από τη συνάντηση αυτή γεννήθηκε μια φιλία που προσέφερε πολλά στην πνευματική συγκρότηση και των δύο μεγάλων φιλοσόφων. Την ίδια χρονιά ο Ντιντερό παντρεύτηκε μια πλύστρα, την Αντουανέτ Σαμπιόν. Το 1746 γνώρισε τον Ντ’ Αλαμπέρ και μαζί απευθύνθηκαν στους εκδότες για να «πουλήσουν» την ιδέα της Εγκυκλοπαίδειας. Το 1747 πέτυχαν τα πρώτα τους συμβόλαια. Το 1748 ο Ντιντερό δημοσίευσε ανώνυμα τα «Αδιάκριτα κοσμήματα» και το 1749 την «Επιστολή για τους τυφλούς», που του κόστισε τη φυλάκιση στη Βανσέν.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.7.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1750 παρουσιάστηκε το πρώτο επεξεργασμένο σχέδιο της Εγκυκλοπαίδειας, και ο Ντιντερό άρχισε να διευρύνει τον κύκλο των Εγκυκλοπαιδιστών με τον Γκριμ, τον βαρώνο Ντ’ Ολμπάς και την κυρία Ντ’ Επινέ. Το 1751 δημοσιεύτηκε ο πρώτος τόμος της Εγκυκλοπαίδειας, που έγινε δεκτός με βίαιες επιθέσεις από τους Ιησουίτες. Το 1755 ο Ντιντερό ερωτεύτηκε τη Σοφί Βολάν. Ήταν ένας έρωτας που έμελλε να κρατήσει ως τον θάνατο. Δύο χρόνια αργότερα ο Ντιντερό δημοσίευσε με το ψευδώνυμο «Παλισό» τις «Μικρές επιστολές για μεγάλους φιλοσόφους» κι άρχισε να συνεργάζεται στη «Φιλολογική Αλληλογραφία» του Γκριμ. Την ίδια χρονιά τα χάλασε με τον Ρουσσώ, βάζοντας τέλος στη μακρόχρονη φιλία και συνεργασία τους.

Το 1759 η Εγκυκλοπαίδεια απαγορεύτηκε, ενώ τα περισσότερα βιβλία που έγραψε ο Ντιντερό ως το τέλος της ζωής του δημοσιεύτηκαν μόνο μετά τον θάνατό του, και κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση («Η καλόγρια», «Ιάκωβος ο μοιρολάτρης», «Παράδοξα του ηθοποιού», «Ταξίδι στην Ολλανδία»). Αντίθετα, δημοσιεύτηκε το 1769 το «Όνειρο του Ντ’ Αλαμπέρ» και λίγο πριν από τον θάνατό του, το 1782, το «Δοκίμιο πάνω στη βασιλεία του Κλαύδιου και του Νέρωνα».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.7.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Μεγάλη Αικατερίνη, που φαίνεται ότι είχε γοητευτεί από το έργο των Εγκυκλοπαιδιστών, χωρίς όμως να εφαρμόσει ποτέ τις ιδέες τους, τον προσκάλεσε στη Ρωσία. Ο Ντιντερό παρέμεινε στην Πετρούπολη το 1773-1774 και είχε ατέρμονες συνδιαλέξεις μαζί της πάνω στο έργο του Μοντεσκιέ (η Αικατερίνη εμπνεύστηκε απ’ αυτό ένα σχέδιο Συντάγματος που παρέμεινε ως το τέλος σχέδιο) και των Φυσιοκρατών. Στις 22 Φεβρουαρίου 1784 πέθανε η Σοφί Βολάν. Πέντε μήνες αργότερα, στις 31 Ιουλίου του ίδιου έτους, ο Ντενί Ντιντερό την ακολούθησε στον τάφο.

Το έργο του Ντιντερό περιέπεσε έκτοτε σε σχετική αφάνεια. Σ’ αυτό συνετέλεσε και η απόρριψή του από τον Ροβεσπιέρο και τους Ορεινούς της Γαλλικής Επανάστασης, που τον θεωρούσαν «μετριοπαθή» και τον επέκριναν για τις σχέσεις του με τη Μεγάλη Αικατερίνη.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.9.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Παραδόξως, όμως, τον Ντιντερό τον ανακάλυψε και τον ανέδειξε στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα το ρομαντικό κίνημα, και μάλιστα όχι μέσα από τα φιλοσοφικά, αλλά μέσα από τα λογοτεχνικά του έργα: ο Γκαίτε κι ο Σίλερ τον γνώρισαν από τη «Φιλολογική Αλληλογραφία» του Γκριμ, και ο πρώτος μετέφρασε στα γερμανικά τον «Ανιψιό του Ραμώ». Στη Γαλλία, τον Ντιντερό τον επανέφερε στην επικαιρότητα ο Σαιντ-Μπεβ στη δεκαετία του 1830, δημοσιεύοντας τα «Γράμματα στη Σοφί Βολάν». Το 1830-1831 δημοσιεύτηκαν τα απομνημονεύματα, η αλληλογραφία και διάφορα ανέκδοτα έργα του.

Το ενδιαφέρον για το έργο του Ντιντερό αναζωογονήθηκε τα μεταπολεμικά χρόνια από μελετητές όπως ο Ζαν Σταρομπίνσκι, ο Ρολάν Μπαρτ κι ο Ζακ Προυστ. Στην πραγματικότητα όμως τον Ντιντερό που γνωρίζουμε σήμερα μας τον έμαθε ένα μεγάλο μυαλό του 19ου αιώνα, ο Μισελέ (σ.σ. διαπρεπής γάλλος ιστορικός και συγγραφέας του 19ου αιώνα). Αυτός μπόρεσε να διαγνώσει την εμβέλεια ενός μεγάλου φιλοσόφου, που —σε αντίθεση με τον Βολταίρο ή τον Ρουσσώ— αρνήθηκε να επεξεργαστεί μεγαλόπνευστα συστήματα και προσπάθησε να μελετήσει την ίδια την πραγματικότητα και την εξέλιξή της.

*Άρθρο για τον επιφανή γάλλο φιλόσοφο και λόγιο Ντενί Ντιντερό (Denis Diderot), που έφερε τον τίτλο «Εισηγητής σχημάτων που ενδιαφέρουν και σήμερα» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 15 Ιουλίου 1984.

Ο Ντιντερό υπήρξε γεννήτορας ενός τεράστιου και πολύμορφου πνευματικού έργου, δημιουργός της μνημειώδους «Εγκυκλοπαίδειας» (1751-1780), πρόδρομος και σκαπανέας της Γαλλικής Επανάστασης, προφήτης και θεμελιωτής του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Aδιάλλακτος υλιστής και άθεος, ο Ντιντερό πρέσβευε ότι δεν υπάρχει αλήθεια χρήσιμη στον άνθρωπο που να μην έλθει κάποια μέρα στο φως.