Μπάζιλ Ζαχάρωφ: Όχι απλώς απόγονος του Οδυσσέως, μα Οδυσσέας ο ίδιος

Πέθανε στο Μόντε Κάρλο αυτός ο μεγάλος Έλλην, που αγάπησε ό,τι μισεί περισσότερο η ράτσα του: τη σιωπή, τη μόνωσι και την αυτοκυριαρχία. Αυτός ο παράξενος άνθρωπος, πούζησε το πιο απίθανο μυθιστόρημα· που ξεκίνησε απένταρος, από τη φυλακή, κατατρεγμένος, κυνηγημένος, ντουφεκισμένος, να παρουσιασθή για μια στιγμή σαράφης [σ.σ. αργυραμοιβός, πρόσωπο που αγοράζει και πουλά νομίσματα] στη Λόντρα και να γίνη μέσα σε λίγα χρόνια μια από τις πρώτες οικονομικές δυνάμεις της Ευρώπης, ένας από τους κυριώτερους μοχλούς της. Δε μπορούμε ωστόσο να πούμε ότι δεν ανήκε στη φυλή μας, επειδή δεν του άρεσε η φλυαρία, οι παρέες και οι διαχύσεις. Ήταν Έλλην, ρωμηός ως το κόκκαλο — όχι απλώς απόγονος του Οδυσσέως, μα Οδυσσέας ο ίδιος, που αν υπήρχε Όμηρος για το έπος της σύγχρονης ζωής θα τον έβαζε κορυφή: μορφή κεντρική. Είπαν οι ξένοι για μας ότι απ’ όλα τα είδη του κουράγιου δεν έχουμε παρά ένα — το κουράγιο της θάλασσας. Ότι έχουμε το κουράγιο της θάλασσας, αυτό είνε σωστό. Αλλά δεν είνε το μόνο: έχουμε το κουράγιο της θάλασσας γιατί έχουμε ανάγκη να φέρουμε τις μόστρες με την πραμάτεια μας όσο μπορούμε πιο μακρυά από τα χώματά μας. Απ’ όλες τις θεότητες του Ολύμπου μονάχα ο Ερμής έχει φτερά. Και όχι μόνο στα πόδια· τάχει και στο κεφάλι. Γιατί το εμπόριο δε θέλει μόνο κουράγιο, θέλει και φαντασία — απαιτεί να γίνεται πολλές φορές απλή πρόφασις, που σκεπάζει τη δίψα για περιπέτεια.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.11.1936, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Γύριζε κι’ ο σερ Μπάζιλ Ζαχάρωφ, σα γνήσιος ρωμηός, τη μόστρα του στον κόσμο. Μ’ αντί νάχη κουβαράκια, κουβαρίστρες, χτένια, τσατσάρες, όπως τα πλήθη των ψιλικατζήδων μας, είχε, μέσα σ’ αυτή τη μόστρα, υποβρύχια, θωρηκτά, κανόνια, μυδραλλιοβόλα. Κάθε μεγαλοφυΐα, σ’ οποιαδήποτε σφαίρα της ανθρωπίνης ενεργείας, δεν είνε άλλο συνήθως παρά μια κεντρική, ριζική και απλή ανακάλυψις. Σε κάθε μεγάλη ζωή θ’ απαντήσετε το αυγό του Κολόμβου. Ποιο ήτανε το δικό του; Πως ξεχώρισε αυτό το απλούστατο: ότι το μεγαλείτερο εμπόριο στον κόσμο, το πιο πλούσιο, το πιο προσοδοφόρο, το πιο δυνατό και το πιο ραγδαίο σ’ αποτελέσματα είνε το εμπόριο των μέσων για τον πόλεμο. Όταν το κατάλαβε καλά, πέταξε τη μόστρα του σαράφη και βάλθηκε με τα όλα του να μπη σ’ αυτό το φοβερό εμπόριο με τα μυθώδη κέρδη. Όλοι οι μεγάλοι «μπρασέρ ντ’ αφφαίρ» [σ.σ. μπίζνεσμαν, μεγάλοι επιχειρηματίες, στη γαλλική brasseurs d’affaires] αρχίζουν —όπως είνε γνωστό— σαν «πλασιέ». Έτσι άρχισε κι’ ο σερ Μπάζιλ. Μα σ’ αυτές τις δουλειές, που μετέχουν του μπακαρά και της ρουλέττας, δε μπορεί κανένας να φθάση τους σκοπούς του, αν η τύχη δεν του χαμογελάση.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.11.1936, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτό το χαμόγελο, στα πρώτα βήματα του Ζαχάρωφ, αντιπροσώπευσε μια δούκισσα — η κατόπιν γυναίκα του. «Ένα ωραίο πρόσωπο», λέει κάπου ο Σταντάλ, «είνε ανοιχτή συστατική επιστολή προς όλο τον κόσμο». Ο Ζαχάρωφ είχε αυτό το γενικό συστατικό. Είχε την ομορφιά του Ανατολίτη —ήτανε Μικρασιάτης—, αυτή τη ζεστή ομορφιά, με τα μεγάλα μάτια και τα γραμμένα ματόκλαδα, τη λεβεντιά του ασηκόπαιδου, πούχει κάψη καρδιές στην Πόλι. Η δούκισσα τον γνώρισε σ’ ένα ταξείδι. Σκλαβώθηκε, του δόθηκε. Ελληνάκι, δηλαδή εραστής, τη μεταχειρίστηκε. Εχρησιμοποίησε τις σχέσεις της και την επιρροή της στην ισπανική αυλή για να τοποθετήση με μεγάλα κέρδη την πραμάτεια του. Έγινε γι’ αυτόν μια Μασκώτ, όχι παθητική και μοιραία, μα ενεργητική και θεληματική. Αργότερα, για περισσότερη ασφάλεια, την πήρε και γυναίκα του. Ήταν αυτή που τούδωσε τις πρώτες μεγάλες επιτυχίες. Άμα έβαλε στο χέρι τα πρώτα εκατομμύρια ήξερε πώς να προχωρήση: μεταχειρίστηκε τα όπλα της ξηράς και της θαλάσσης για σκαλοπάτια στο καταπληκτικό του ανέβασμα. Κάθε καινούργιος τύπος μετεφράζετο γι’ αυτόν σε καινούργια μυθώδη ποσά. Ο πλασιέ των εργοστασίων έγινε κύριός τους. Οι χώρες δεν είχαν μυστικά γι’ αυτόν. Μπορούσε να φτιάνη ή να κλείνη εργοστάσια, ν’ ανεβοκατεβάζη εξουσίες, να εξαπολύη θεομηνίες. Κι’ όμως ζούσε κατάμονος σχεδόν, σαν εγκάθειρκτος. Μισάνθρωπος; Ίσως ναι. Η δουλειά του, που του παρουσίαζε όλες τις αθλιότητες, τις ιδιοτέλειες, τις μηχανορραφίες και τις ανοησίες, δεν τούδωσε καμμιά καλή ιδέα για την ανθρωπότητα.

Αλλά δε φαντάζομαι ότι δε φαινότανε στον κόσμο επειδή περιφρονούσε τους ανθρώπους. Όποιος περιφρονεί πραγματικά τους ανθρώπους δε φροντίζει ν’ αποκτά δύναμι για να τους επιβάλλεται. Η μόνωσίς του και η σιωπή του ήταν επαγγελματική ανάγκη. Ένας τεράστιος πλούτος που αποκτάται από το εμπόριο των μέσων της φθοράς γίνεται πολύ αισθητότερος από οποιονδήποτε άλλον όταν θορυβή. Μα τότε τι αντιπροσώπευε στα μάτια του —θα πουν πολλοί— αυτός ο πλούτος; Την ηδονή της δυνάμεως. Ασκητής για όλες τις άλλες χαρές του κόσμου —Έλλην και σ’ αυτό— γέμιζε τη ζωή του μ’ αυτή τη συγκλονιστική βεβαιότητα, ότι φθάνει να κουνήση την άκρη του μικρού του δακτύλου για ν’ αλλάξη το ρυθμό πολλών πραγμάτων που οι άλλοι νομίζουν αιώνια. Κάτω από το ψυχρό εξωτερικό του δαμασμένου κι’ αγγλοποιημένου ρωμηού υπήρχε ο Ανατολίτης, σκλάβος σ’ αυτό το πάθος, σ’ αυτόν τον καημό του ραγιά: τη δύναμι.

*Κείμενο του δημοσιογράφου, λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και ακαδημαϊκού Σπύρου Μελά (υπογράφει με το φιλολογικό του ψευδώνυμο, «Φορτούνιο») για τον σερ Μπάζιλ Ζαχάρωφ, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» το Σάββατο 28 Νοεμβρίου 1936, την επαύριον του θανάτου του ξακουστού ανά την υφήλιο έλληνα μεγαλοεπιχειρηματία.

Ο Μπάζιλ Ζαχάρωφ (Ζαχαρίας – Βασίλειος Ζαχαρίου), εξέχουσα φυσιογνωμία της παγκόσμιας οικονομίας, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους από πλευράς διεθνούς επιρροής συμπατριώτες μας στη νεότερη ελληνική ιστορία — «έκτη μεγάλη δύναμη της οικουμένης» τον είχε αποκαλέσει ο γάλλος πρωθυπουργός Κλεμανσώ.

Ένα βαρύ πέπλο σιωπής και μυστηρίου σκέπαζε τις κινήσεις και την προσωπική ζωή του Ζαχάρωφ, μιας προσωπικότητας κατεξοχήν αντιφατικής και σε κάθε περίπτωση άκρως ενδιαφέρουσας.

Ο Ζαχάρωφ γεννήθηκε στα Μούγλα της Μικράς Ασίας το 1849 (στις 6 Οκτωβρίου κατά την επικρατέστερη εκδοχή) και απεβίωσε στο Μόντε Κάρλο στις 27 Νοεμβρίου 1936.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο σερ Μπάζιλ Ζαχάρωφ διά χειρός του Olivier Balez (πηγή: Le Monde).