Αναστάσιος Ορλάνδος: Ο αυστηρός και απαιτητικός δάσκαλος

Στις 6 Οκτωβρίου 1979 έφυγε από τη ζωή, πλήρης ημερών, ο ακαδημαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος, εξέχουσα προσωπικότητα της ελληνικής αρχιτεκτονικής και αρχαιολογίας με διεθνές κύρος.

Απόγονος του πολιτικού της Επανάστασης του 1821 Ιωάννη Oρλάνδου, αλλά και της οικογένειας των Κουντουριώτηδων (εκ μητρός), ο Ορλάνδος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 23 Δεκεμβρίου 1887.

Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολούθως δε αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (θέμα της διδακτορικής διατριβής του ήταν «Το αέτωμα του εν Σουνίω ναού του Ποσειδώνος»).

Εργάστηκε σε νεαρή ηλικία (1910-1917) ως αρχιτέκτονας στις αναστηλώσεις των μνημείων της Ακρόπολης υπό τον Νικόλαο Μπαλάνο, ενώ υπήρξε μαθητής και συνεργάτης σπουδαίων αρχαιολόγων, όπως ήταν οι W. Dörpfeld, G. Karo, R. Heberdey, Α. von Premerstein και A. Brückner.

Από το 1919 έως το 1958 ο Ορλάνδος δίδαξε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Μετσοβίου (Αρχιτεκτονική Μορφολογία και Ρυθμολογία, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής), ενώ από το 1939 έως το 1958 υπήρξε τακτικός καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Εξάλλου, ο Ορλάνδος διετέλεσε επί μακρόν διευθυντής της Υπηρεσίας Αναστηλώσεως Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων.

Ακολουθώντας την επιστημονική οδό της πολύωρης και κοπιαστικής εργασίας και μελέτης κοντά στα μνημεία, ο Ορλάνδος προέβη στην αποτύπωση και το σχεδιασμό τους με απαράμιλλη ευχέρεια και ακρίβεια, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στον τρόπο δόμησης και ένταξης στο τοπίο, στη λειτουργικότητα και την αισθητική των αρχαίων, βυζαντινών και νεότερων κτισμάτων.

Έχοντας αποκτήσει μια μοναδική εποπτεία ολόκληρου του ελληνικού μνημειακού χώρου, ο Ορλάνδος διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο όχι μόνο στην απογραφή αλλά και στην αρχειοθέτηση του τεράστιου μνημειακού πλούτου της χώρας μας.

Τα ενδιαφέροντά του δεν περιορίζονταν μόνο στην αρχαιότητα, τα παλαιοχριστιανικά και τα βυζαντινά μνημεία, αλλά εκτείνονταν έως τη λαϊκή αρχιτεκτονική του 18ου αιώνα.

Ο Ορλάνδος υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1926), ενώ το 1950 εξελέγη πρόεδρος αυτής. Επίσης, διετέλεσε σύμβουλος (1927-1951) και γραμματέας (1951-1979) της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Ο Ορλάνδος συμμετείχε στη διοίκηση και άλλων επιστημονικών εταιρειών (Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών), ενώ υπήρξε τακτικό μέλος ξένων αρχαιολογικών ινστιτούτων και σχολών στη χώρα μας.

Το όνομα του Ορλάνδου συνδέθηκε άρρηκτα με την αναστήλωση πολλών αρχαίων και βυζαντινών μνημείων της χώρας μας, ενώ αναρίθμητες υπήρξαν οι μελέτες του με θέμα τα εν λόγω μνημεία.

Τη μνήμη του Αναστασίου Ορλάνδου —είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του— είχε τιμήσει η εφημερίδα «Τα Νέα» με δισέλιδο αφιέρωμά της στο φύλλο που είχε κυκλοφορήσει στις 18 Νοεμβρίου 1999 (ο Ορλάνδος είχε αξιολογηθεί από τους ανθρώπους της εφημερίδας ως μία από τις προσωπικότητες εκείνες που σημάδεψαν την κοινωνική και πνευματική ζωή του αιώνα που έφευγε). Συντάκτρια του αφιερωματικού κειμένου ήταν η βυζαντινολόγος Ευγενία Δρακοπούλου (1959-2021), τότε ερευνήτρια (μετέπειτα διευθύντρια) στον Τομέα Νεοελληνικών Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Στο άκρως κατατοπιστικό κείμενό της η Δρακοπούλου ανέφερε, μεταξύ πολλών άλλων, τα εξής:

Όργωνε τον ελληνικό χώρο, σχεδίαζε, μελετούσε και δημοσίευε σχεδόν αμέσως. Το υλικό, όπως ο ίδιος σημειώνει, δεν είναι πάντοτε τελείως επεξεργασμένο: «Προτίθεμαι να προσφέρω λίθους με τους οποίους θα οικοδομήσουν οι νεώτεροι ερευνηταί». Οι δημοσιεύσεις του στον τομέα της κλασικής αρχαιολογίας πλησιάζουν τις εκατό και ξεπερνούν τις διακόσιες στον τομέα της βυζαντινής.

Οι μετακινήσεις με τις συνθήκες της εποχής προϋπέθεταν αντοχή στην ταλαιπωρία, στις ασθένειες, όπως ο ελώδης πυρετός που μάστιζε την ύπαιθρο και συχνά τον ίδιο, αλλά και έκθεση σε κινδύνους. Το 1921 σε μια μετάβασή του στη Στράτο της Αιτωλοακαρνανίας απαντήθηκε με τον Γιαγκούλα. Ο αρχιληστής, εντυπωσιασμένος από τον σκοπό του Ορλάνδου να μελετήσει τον ναό του Διός, έφθασε να στείλει ανθρώπους του να τον προστατέψουν στη διάρκεια της αποστολής.

[…]

«ΤΑ ΝΕΑ», 18.11.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στη διάρκεια του διδακτικού του έργου στο Πολυτεχνείο και στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ο αυστηρός και απαιτητικός δάσκαλος προσέφερε απλόχερα στους φοιτητές τη στέρεη γνώση αλλά και τον ελεύθερο χρόνο του στα εκτός ωρών διδασκαλίας σεμινάρια στην Ακρόπολη, αίτημα των μαθητών του. […] Στα μαθήματά του οι φοιτητές προσέγγιζαν τα βυζαντινά μνημεία με τον εποπτικό τρόπο του δασκάλου· πάντα μέσα στα συγκεκριμένα ιστορικά πλαίσια μελετούσαν την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την επιγραφική. Τα παιδιά, ώρες μετά, θαύμαζαν τα σχέδιά του, επίτηδες αφημένα στον πίνακα· ήταν τις ώρες που άκουγαν τα μαθήματα του Άμαντου, του Κουγέα, του Βέη, του Οικονόμου, του Θεοδωρακόπουλου, του Κακριδή, του Ζακυθηνού. 

[…]

«ΤΑ ΝΕΑ», 18.11.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η επαφή του με το ελληνικό τοπίο —από την Κέρκυρα, τα Ιωάννινα, τις Πρέσπες, τη Θάσο μέχρι τη θρακική Βήρα [σ.σ. Φέρες Έβρου], από τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο μέχρι τη Μεσσήνη και τα Κύθηρα— και με τα κτίσματα —αρχαία, βυζαντινά και νεώτερα— τον είχαν πείσει για την ουσιαστική ενότητα των μνημείων του ελληνικού χώρου. Η παραδοχή αυτή έγινε αργότερα και κρατική αντίληψη και πέρασε στην αρχαιολογική νομοθεσία.

[…]

«ΤΑ ΝΕΑ», 18.11.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πολύς «κόπος και σπουδή» για το Βυζάντιο και τους χρόνους μετά το Βυζάντιο και προσφορά μιας ευρύτατης βάσης καταγραμμένου υλικού, στην οποία ακουμπούν με ανακούφιση οι έρευνες και των σημερινών βυζαντινολόγων.

«ΤΑ ΝΕΑ», 18.11.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1979 έκλεισε ο κύκλος της ζωής του Ορλάνδου, ενός «πνευματικού αεικίνητου», όπως τον χαρακτήρισε ο Κόντογλου. Έμεινε ένα θαυμαστά μεγάλο έργο, απόρροια της πολύπλευρης σχέσης που συνέδεε τον αρχαιολόγο ανασκαφέα, τον βαθύ ερευνητή με την πλατιά γνώση, τον αρχιτέκτονα και τον πανεπιστημιακό δάσκαλο. Ένα έργο με σταθερό προσανατολισμό, επιμονή και αφοσίωση που εμπνέει η αγάπη του επιστήμονα για το αντικείμενο της μελέτης του, και αυτή δεν ήταν μία από τις μικρότερες αρετές του Ορλάνδου.

«ΤΑ ΝΕΑ», 18.11.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»