Ρουθ Πάντελ: «Στην καρδιά του πολιτισμού μπορεί να παραμονεύει ένα τέρας»

Γνώρισε την Κρήτη για πρώτη φορά το 1970 ως φοιτήτρια κλασικών σπουδών. Για τα επόμενα 15 χρόνια πηγαινοερχόταν διαρκώς, όταν δεν έμενε για μεγάλα διαστήματα στο νησί, τόσο που να ενταχθεί ακόμη και στη χορωδία του Ηρακλείου. Είδε την κόρη της να κάνει τα πρώτα της βήματα στην Κνωσό, αλλά μέχρι το 2008 για εκείνη Κρήτη σήμαινε Ηράκλειο και κάποιες περιοχές στα ανατολικά του νησιού. H συγκεκριμένη χρονιά αποδείχθηκε ορόσημο.

Μια βόλτα στα Χανιά, ο ραβίνος Νίκολας ντε Λανγκ και ο Νίκος Σταυρουλάκης που διέσωσε το τελευταίο εβραϊκό μνημείο στην Κρήτη, τη μικρή συναγωγή Etz Hayyim, λίγο πριν καταρρεύσει, ήταν αρκετοί λόγοι για να αποκαλυφθεί ένας νέος κόσμος στη Ρουθ Πάντελ. Ενας κόσμος λαβυρινθώδης που την οδήγησε στο παρελθόν και την εν πολλοίς άγνωστη ιστορία του βίαιου εκτοπισμού των Εβραίων από την Κρήτη.

Χρειάστηκε μία δεκαετία για να καταφέρει η 77χρονη σήμερα βρετανίδα διακεκριμένη ποιήτρια και συγγραφέας (με ενδιαφέροντα που κινούνται από την αρχαία ελληνική τραγωδία έως την ποίηση του Γιώργου Σεφέρη) να βρει τον μίτο της και να διηγηθεί την ιστορία της Ρι – της ζωγράφου Αριάδνης που δεν μπορούσε ως παιδί να προφέρει το όνομά της και έμεινε να τη φωνάζουν χαϊδευτικά με μια συλλαβή του – και της οικογένειάς της, την οποία η ηρωίδα ανακαλύπτει τυχαία, επιχειρώντας να αποκρυπτογραφήσει την τελευταία επιθυμία της μητέρας της: να της διαβάσει μια εβραϊκή προσευχή.

Η συνέχεια θα αρχίσει να αποκαλύπτεται με ανασκαφική ακρίβεια και τα θραύσματα που θα έρχονται στο φως θα συνθέσουν ένα συναρπαστικό παλίμψηστο, του οποίου οι φορτωμένες με ιστορίες επιφάνειες θα κινηθούν από το μυθολογικό παρελθόν της Κρήτης έως την πρόσφατη πανδημία. Λίγες ημέρες πριν «Οι κόρες του λαβύρινθου», το δεύτερο μυθιστόρημά της, κυκλοφορήσουν στα ελληνικά σε μετάφραση Στέλιου Βαφέα από τις εκδόσεις Ποταμός, η συγγραφέας του βιβλίου που κατέκτησε μια θέση στη βραχεία λίστα των βραβείων Ράνσιμαν το 2022 μιλά στα «ΝΕΑ» για το Brexit, τη σχέση της με τις μαντινάδες, τη θέση της ενσυναίσθησης στην ελληνική παράδοση και τον ρόλο της λογοτεχνίας στην εποχή μας.

Πώς επηρέασαν η εμπειρία σας στην Κρήτη και η σχέση σας με τον πολιτισμό του νησιού την απόφασή σας να συνδυάσετε ιστορικές αφηγήσεις, προσωπικούς προβληματισμούς και τη σύγχρονη πραγματικότητα στις «Κόρες του λαβύρινθου»;

Η Κρήτη είναι ένας τόπος με μία από τις πιο πλούσια δαιδαλώδεις ιστορίες και πολιτισμούς στον κόσμο, εξού και κατάλληλος τόπος για την τοποθέτηση του λαβύρινθου. Στην Κρήτη φέρνει την Ευρώπη – μια πριγκίπισσα που ήρθε από τον σημερινό Λίβανο – ο θεός που την απάγει μεταμορφωμένος σε ταύρο. Υπάρχουν πολλές συνιστώσες σε αυτόν τον μύθο: μια ιστορική αφήγηση, η απαγωγή μιας γυναίκας και ο εκτοπισμός της, όπως επίσης η ιδέα της θεότητας και το θέμα του ταύρου που αντιπροσωπεύει τη βία αλλά και το μεγαλείο, το οποίο διατρέχει την κρητική μυθολογία και τέχνη. Γι’ αυτό και η Κρήτη θεωρείται το λίκνο της Ευρώπης.

Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η γερμανική διοίκηση που κατέλαβε την Κρήτη, τη χαρακτήρισε ως το δικό της «Φρούριο – Ευρώπη». Αυτή είναι μια άλλη πτυχή της «Ευρώπης» – μια πτυχή που δεν μας αρέσει να σκεφτόμαστε. Επιπλέον η προσωπική μου ζωή, από τότε που ήμουν φοιτήτρια, είναι συνδεδεμένη με την Κρήτη, οπότε μου φάνηκε φυσικό να συνδυάσω την ιστορική αφήγηση με τη δική μου σχέση με το νησί και με το τι συμβαίνει τώρα.

Πότε και πώς μάθατε για πρώτη φορά για την ιστορία των Εβραίων της Κρήτης και τι σας ώθησε να εμβαθύνετε στην ιστορία τους;

Το 2008 πήγα στα Χανιά με τον Νίκολας ντε Λανγκ, ο οποίος γνώριζε τον Νίκο Σταυρουλάκη, έναν πολύ αξιόλογο άνθρωπο, καλλιτέχνη, ιστορικό, υπέροχο αφηγητή, που είχε διατελέσει και διευθυντής του Εβραϊκού Μουσείου στην Αθήνα. Προσέλκυε τους ανθρώπους να του διηγηθούν τις ιστορίες τους και τους ενέπνεε να συνεργαστούν μαζί του για το όραμά του: τη μεγάλη πολυπολιτισμική ιστορία της Κρήτης. Επισκεύασε τη συναγωγή Etz Hayyim και την επαναλειτούργησε και ως τόπο υποδοχής για όλες τις θρησκείες, ως τόπο συμφιλίωσης και μνήμης.

Δεν είχα ξανασυναντήσει εβραϊκές θρησκευτικές λειτουργίες, δεν ήξερα τίποτα γι’ αυτές. Ο Νίκος έγινε στενός μου φίλος. Εμαθα πολλά από αυτόν για την ιστορία των Εβραίων της Κρήτης. Η κύρια ιστορία του μυθιστορήματός μου συνδυάζει δύο αληθινές ιστορίες που μου είπε, για διαφορετικούς ανθρώπους.

Στο μυθιστόρημά σας εντάσσετε και μαντινάδες. Πώς η συγκεκριμένη ποιητική φόρμα ενίσχυσε τις αφηγηματικές και συναισθηματικές πτυχές του βιβλίου;

Λατρεύω την κρητική μουσική! Μου αρέσει και να τραγουδάω και να ακούω όλα τα τραγούδια, συμπεριλαμβανομένων των υπέροχων θρήνων όπως το «Σε ψηλό βουνό», που το αγόρι στο βιβλίο μου ακούει τον ξάδερφό του να τραγουδάει κατά τη διάρκεια της Αντίστασης, στα βουνά, και νιώθει ότι «κουβαλάει όλη την Κρήτη μέσα του, όλα όσα είχε γνωρίσει». Οι μαντινάδες μού αρέσουν, διότι είναι γρήγορες, αστείες και τραγουδιούνται στη στιγμή, από και προς διαφορετικούς ανθρώπους. Είναι μια αμοιβαία μορφή τραγουδιού. Ενα άτομο τραγουδάει και ένα άλλο ανταποκρίνεται. Είναι βαθιά κοινωνικές.

Οταν ήμουν φοιτήτρια και δούλευα σε ανασκαφές στην Κρήτη, έμαθα πολλές από τους εργάτες. Πρόσφατα, συνάντησα ξανά, ύστερα από 40 χρόνια, έναν από τους αρχαιολόγους και μου παραπονέθηκε ότι έγραψα μαντινάδες σε όλες τις σελίδες του σημειωματαρίου που προοριζόταν για ημερολόγιο της ανασκαφής!

Εβαλα, λοιπόν, τα τραγούδια στο μυθιστόρημα ενστικτωδώς όσο έγραφα, διότι τα τραγουδάω συχνά, είναι σημαντικά για μένα, στη ζωή μου. Και επιπλέον νομίζω ότι η ποίησή τους βαθαίνει τα συναισθήματα όλου του βιβλίου με τρόπο που δεν περίμενα. Ξέρετε, ένα μεγάλο μέρος της συγγραφής είναι ανακάλυψη. Σε εκπλήσσει αυτό που αναδύεται από τα βάθη!

Εμβαθύνετε στην ελληνική μυθολογία, και συγκεκριμένα στον μύθο του λαβυρίνθου και του Μινώταυρου, ως μεταφορά για την κρυμμένη βαρβαρότητα κάτω από την επιφανειακή ομορφιά του πολιτισμού. Τι σας προσέλκυσε στον συγκεκριμένο μύθο και πώς τον συνδέετε με τη σημερινή εποχή;

Ηταν το βιβλίο του Τζορτζ Στάινερ «Ο θάνατος της τραγωδίας», το οποίο μου έδειξε πραγματικά τι μπορεί να σημαίνει αυτή η ερμηνεία του Μινώταυρου. Πώς στην καρδιά του πολιτισμού, κάτω από το όμορφο ανάκτορο, μπορεί να παραμονεύει ένα τέρας. Οι Γερμανοί που έστελναν τους Εβραίους στο Αουσβιτς μέσα σε βαγόνια μεταφοράς ζώων έπαιζαν στον σταθμό μουσική του Σούμπερτ. Ηταν άνθρωποι που αγαπούσαν πραγματικά αυτή τη μουσική και την τέχνη. Αλλά έκαναν επίσης απερίγραπτα και βάναυσα πράγματα. Και ίσως στην καρδιά όλων των ανθρώπων, όσο καλοί κι αν είναι, να κρύβεται μια δόση σκληρότητας. Σήμερα, ειδικά με τη στάση της σημερινής βρετανικής κυβέρνησης απέναντι στους πρόσφυγες, αισθάνομαι αυτή τη βαναυσότητα πολύ έντονα.

Στα κεφάλαια του μυθιστορήματος που εκτυλίσσονται στην εποχή μας αγγίζετε θέματα όπως ο αγγλικός εθνικισμός και η ξενοφοβία, περιγράφοντας τη Βρετανία ως ένα «εχθρικό περιβάλλον». Η δύναμη της συγχώρεσης μπορεί να παίξει ρόλο στην αντιμετώπιση τέτοιων προκλήσεων και ποιος είναι ο ρόλος της λογοτεχνίας στην αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων;

Η συγχώρεση μέσα και πέρα από τους διχασμούς μού φαίνεται ότι είναι μία από τις πιο σημαντικές κοινωνικές δυνάμεις. Ο τελευταίος εμφύλιος πόλεμος στη Βρετανία έγινε πριν από 500 χρόνια. Νομίζω ότι οι περισσότεροι Βρετανοί δεν συνειδητοποίησαν πόσο τυχεροί ήταν που δεν δοκιμάστηκε η κοινωνία τους, κατά και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως δοκιμάστηκαν οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όσον αφορά τις αξίες τους. Αλλά το Brexit προκάλεσε έριδα στις οικογένειες και την κοινωνία, με επίκεντρο κυρίως το ζήτημα της μετανάστευσης, και οι άνθρωποι παλεύουν τώρα με τον διχασμό που προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο έβαλα την ηρωίδα μου να ανταλλάσσει απόψεις με την ινδή φίλη της. Οταν ήταν συμφοιτήτριες στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Λονδίνο, ήρθαν και οι δύο αντιμέτωπες με πτυχές της Βρετανίας μάλλον δύσκολες και σοκαριστικές, αλλά με διαφορετικούς τρόπους.

Το μυθιστόρημά σας συνδέει το παρελθόν με το παρόν, προσφέροντας στους αναγνώστες την ευκαιρία να εξερευνήσουν την Ιστορία από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Τι ελπίζετε να κρατήσουν από τις «Κόρες του λαβύρινθου», ιδίως όσον αφορά την κατανόηση της Ιστορίας και τον αντίκτυπό της στο παρόν;

Το πιο σημαντικό που θα κρατήσουν από την ιστορία αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι η ενσυναίσθηση για τους άλλους που μπορεί να ανήκουν σε άλλες εθνικότητες, να είναι πρόσφυγες, να έχουν άλλα πιστεύω. Οι αλλοδαπές νοσοκόμες που βοηθούν σε ένα κρητικό νοσοκομείο. Κάποιος που πηγαίνει τα επιπλέον τρόφιμα της οικογένειάς του στους πρόσφυγες χωρίς καν να το σκεφτεί. Αυτό είναι ένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά της ελληνικής παράδοσης, που για μένα την κάνει να ξεχωρίζει από όλες τις άλλες. Η ελληνική τραγωδία και ο Ομηρος φαντάζονται και τις δύο πλευρές – ενός πολέμου ή μιας διένεξης. Επίσης ελπίζω οι αναγνώστες να φανταστούν πώς ζούσαν οι άνθρωποι σε άλλες εποχές, είτε πρόκειται για τη δεκαετία του 1940 είτε για τη μινωική εποχή.

«Η γραφή μετατρέπει την έρευνα σε τέχνη»

Εχετε γράψει έργα ποίησης, μυθοπλασίας και μη, αγγίζοντας συχνά ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας τη δημιουργική σας διαδικασία και τον τρόπο με τον οποίο επιλέγετε το μέσο ή τη μορφή έκφρασης για να διατυπώσετε μια συγκεκριμένη ιδέα;

Γράφω ποιήματα για να μεγεθύνω και να επικεντρωθώ σε μια μόνο στιγμή, μια λυρική σκηνή ή εικόνα που περικλείει μεγάλα ζητήματα. Στα μη μυθοπλαστικά έργα, μπορώ να εξετάσω αυτά τα μεγάλα ζητήματα και να μοιραστώ την ανάλυσή τους με τον αναγνώστη. Στα μυθοπλαστικά έργα, μπορώ να κάνω σμίκρυνση, όπως κάνω στο συγκεκριμένο, και να βάλω τη λεπτομέρεια μιας συνηθισμένης ανθρώπινης ζωής δίπλα στην Ιστορία, τις ζωές άλλων ανθρώπων και τα βάθη της ανθρώπινης εμπειρίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η κρητική αρχαιολογία είναι τόσο σημαντική στο βιβλίο. Σου επιτρέπει να κοιτάξεις κάτω από τη γη και να ανακαλύψεις χαμένες πτυχές της εμπειρίας, κρυμμένες στο παρελθόν.

Οσον αφορά τη δημιουργική μου διαδικασία – ξυπνάω το πρωί, φτιάχνω ένα φλιτζάνι καφέ στο μπρίκι χωρίς ζάχαρη και πιάνω δουλειά! Είτε πρόκειται για ποιήματα είτε για πεζά, κάνω πάντα έρευνα και το απολαμβάνω. Ομως η γραφή μετατρέπει την έρευνα σε τέχνη. Αυτή είναι η πρόκληση.

Ως μέλος της Βασιλικής Εταιρείας Λογοτεχνίας και καθηγήτρια Ποίησης στο King’s College του Λονδίνου, έχετε ασχοληθεί εις βάθος τόσο με τη λογοτεχνία όσο και με την εκπαίδευση. Πώς βλέπετε τον ρόλο της λογοτεχνίας στην αντιμετώπιση σύνθετων κοινωνικών και πολιτιστικών ζητημάτων, ειδικά στον σημερινό κόσμο;

Πιστεύω ότι η λογοτεχνία είναι ζωτικής σημασίας! Πριν γράψω μυθιστορήματα, σπούδασα ελληνική λογοτεχνία και τραγωδία. Η λογοτεχνία έχει να κάνει με τη φαντασία. Ζητά από τον αναγνώστη, είτε είναι παιδί είτε ενήλικος, να φανταστεί άλλους κόσμους και άλλους ανθρώπους και τα διλήμματά τους. Ο Αριστοτέλης, ο μεγάλος έλληνας φιλόσοφος, είπε ότι οι άνθρωποι που παρακολουθούν μια τραγωδία στο θέατρο αισθάνονται οίκτο και φόβο. Λυπούνται, επειδή βλέπουν άλλους ανθρώπους να υποφέρουν σε δύσκολες καταστάσεις. Φοβούνται επειδή βλέπουν τον εαυτό τους στους άλλους ανθρώπους και μπορεί να βρεθούν στη θέση τους ανά πάσα στιγμή. Η λογοτεχνία μάς παρουσιάζει την ανθρώπινη κατάσταση στο σύνολό της και μας ζητά να αντιδράσουμε ανθρώπινα.