Αντρέ Μωρουά: Ο πολιτισμός είναι ο αντίπους και η άρνησις του τυχαίου

Κάθε δράσις έχει ως αντικείμενον την προετοιμασίαν του μέλλοντος. Αλλά, πολύ συχνά, ο άνθρωπος της δράσεως φαντάζεται το μέλλον μόνον εν συναρτήσει προς το παρελθόν. Μία κυβέρνησις που διοικεί ενόπλους δυνάμεις δρα βεβαίως. Αλλ’ εάν τα όπλα των δυνάμεων αυτών είναι εκείνα ενός προηγουμένου πολέμου, υπάρχει κίνδυνος να είναι ματαία η δράσις.

Εις καιρούς όπως ο ιδικός μας, όπου ταχύτης, παραγωγή και ενημέρωσις πολλαπλασιάζονται από αύξοντας συντελεστάς διαδόσεως, οι άνθρωποι δεν ημπορούν πλέον να δράσουν μέσα εις άκαμπτα πλαίσια και σχήματα. Εις τας αρχάς του 19ου αιώνος ένας Γάλλος εφωτίζετο, μετεφέρετο και επικοινωνούσε περίπου όπως και ένας Γάλλος του 17ου αιώνος. Από 50 ετών, αντιθέτως, κάθε δεκαετία και σχεδόν κάθε έτος επιφέρει ριζικήν μεταβολήν των στοιχείων παντός προβλήματος. Ο άνθρωπος της δράσεως, που επιδιώκει να προπαρασκευάση το μέλλον, πρέπει ν’ αποβλέπη εις έναν κινητόν σκοπόν. Γράφουν ο Λουί Αρμάν και ο Μισέλ Ντρανκούρ: «Η ισορροπία μιας κοινωνίας που μεταβάλλεται είναι το πέρασμα από το τουφέκι εις τον αυτοκατευθυνόμενον πύραυλον».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.5.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η δράσις πρέπει να προσαρμοσθή εις τας νέας αυτάς συνθήκας. Η Ευρώπη, αφού επραγματοποίησε την πρώτην βιομηχανικήν επανάστασιν, ξεπεράσθηκε —δι’ ωρισμένον διάστημα— από τας Ηνωμένας Πολιτείας και την Ρωσίαν, διότι δεν κατενόησεν ότι αι νέαι τεχνικαί κατακτήσεις απαιτούσαν μεταβολήν διαστάσεων. Η σύγχρονη παραγωγή απαιτεί μεγάλας μονάδας. Τα οκνηρά πνεύματα βλέπουν ακόμη αντίθεσιν μεταξύ ποιότητος και ποσότητος, αλλά, εις ωρισμένους τομείς, «η ποιότης είναι υποπροϊόν της ποσότητος». Μία τηλεοπτική συσκευή που κατασκευάζεται μαζικώς είναι καλύτερη από εκείνην που κατασκευάζεται υπό ενός ερασιτέχνου. Ο παγκόσμιος συναγωνισμός καθιστά αδύνατον —εξαιρέσει ελαχίστων τομέων— την βιοτεχνικήν παραγωγήν. Η αισθηματική προσήλωσις εις το παρελθόν δεν δικαιολογεί ούτε την απάρνησιν ενός παρόντος που τα πάντα το επιβάλλουν, ούτε την άρνησιν της προπαρασκευής της μελλοντικής δράσεως.

Το οικονομικόν μέλλον προσδιορίζει το πολιτικόν μέλλον. Διά την απορρόφησιν μιας αφθονώτερης παραγωγής απαιτούνται αγοραί περισσότερον εκτεταμέναι. Αι Ηνωμέναι Πολιτείαι και η Σοβιετική Ένωσις ευρίσκονται, φυσικά, εις το ύψος της σύγχρονης τεχνικής. Η Ευρώπη δεν ημπορεί να φθάση εις το επίπεδον αυτό παρά μόνον αν καταργήσει τους φράκτας που την χωρίζουν. Και αυτό κάνει τώρα. Χρειάζεται θάρρος, διότι, κατά την πτώσιν των τελευταίων τελωνειακών φραγμών, θα ακουσθούν θρήνοι και τριγμοί οδόντων. Χρειάζεται επίσης εφεκτικότης, διότι θα ήτο επικίνδυνον να θιγή η αυτόνομη και ιδιάζουσα ζωή των εθνών. Ωστόσο, η Ευρώπη έχει όλας τας δυνατότητας. Διαθέτει νοήμον εργατικόν δυναμικόν. Παρήγαγεν επί μακρόν λαμπρούς εγκεφάλους, περισσοτέρους από τας άλλας ηπείρους. Αλλ’ είναι καταδικασμένη εις την κατάπτωσιν εάν αποκοιμηθή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.5.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εις έναν κόσμον όπου ζουν οι γίγαντες, οι ολιγώτερον μεγάλοι ή θα ενωθούν ή θα αποθάνουν.

Άλλωστε, και των γιγάντων η δράσις παραμένει δειλή. Παντού, το βάρος του παρελθόντος συνθλίβει και «σκουριάζει» τους ιθύνοντας. Θα επιτύχουν εφ’ όσον και καθ’ όσον θα απαλλαγούν εννοιών και ιδεολογιών που δεν έχουν ως έρεισμα τας νέας πραγματικότητας. Η διαχείρισις του παρόντος είναι ανεπαρκής. Χρειάζεται και πρόβλεψις του μέλλοντος. Και μάλιστα μακροπρόθεσμος πρόβλεψις. Ωρισμέναι αμερικανικαί επιχειρήσεις, παραλλήλως προς τα εργαστήρια όπου γίνονται εργασίαι και έρευναι διά το άμεσον μέλλον, έχουν και ερευνητάς οι οποίοι προπαρασκευάζουν την παραγωγήν του 1980 και άλλους που κάνουν σχέδια διά το έτος 2000.

Μερικοί λόγιοι, υπό το πρόσχημα της «υπερασπίσεως του ανθρώπου», απηρνήθησαν τον κόσμον και κατηράσθησαν ανοήτως την μηχανήν. Αλλ’ ο άνθρωπος, είτε το θέλουν οι καθυστερημένοι αυτοί «γραφιάδες» είτε όχι, ζη μέσα εις τον κόσμον της εποχής του. Εκείνο που είναι αληθές είναι ότι ο άνθρωπος αυτός, διαθέτων ουσιώδεις αρετάς, παραμένει η προϋπόθεσις των πάντων. Το θάρρος, η θέλησις και η πνευματική καλλιέργεια διατηρούν την αξίαν των. Το λεγόμενον ότι «η τεχνική παράγει την ασχήμια» είναι ψεύδος. Ένα σύγχρονον αεροπλάνον δεν είναι άσχημον. Ένα αυτοκίνητο ημπορεί να είναι ωραίον. Λέγει ο Λουί Αρμάν: «Εάν οι λόγιοι καταφεύγουν εις το παρελθόν, εάν απαρνούνται τον κόσμον τούτον, πώς ημπορούν να ελπίζουν ότι θα εξαλειφθούν τα ελαττώματά του; Νοσταλγικοί ή μνησίκακοι, πολυάριθμοι γραφιάδες είναι οι πρώτοι ένοχοι των δεινών τα οποία καταγγέλλουν. Από πού θα προέλθη η πρόσθετη συνείδησις που χρειάζεται, εάν οι λόγιοι ομολογούν εκ των προτέρων την ήτταν των;»

Η «προοπτική» στάσις —κατ’ αντίθεσιν προς την «αναδρομικήν»— είναι κυρίως αναγκαία εις την εκπαίδευσιν, η οποία είναι μία άλλη μορφή δράσεως. Η διδακτέα ύλη αλλάζει αδιάκοπα. Ζώμεν εις μίαν κοινωνίαν «όπου ο λοχαγός, επειδή σπουδάζει αργότερα, γνωρίζει περισσότερα από τον συνταγματάρχην». Εκτός εάν γίνη δεκτή και προπαρασκευασθή η συνεχής και μόνιμη επιμόρφωσις — και αυτή είναι που αρμόζει εις την εποχήν μας. Ο μηχανικός, ο καθηγητής, ο ιατρός, ο αξιωματικός, ο εργάτης έχουν ανάγκην συχνών κύκλων επιμορφωτικών μαθημάτων διά να τηρούνται ενήμεροι των νέων κατακτήσεων. «Το ζήτημα είναι να γίνετε άνθρωποι, έτοιμοι ν’ αντιμετωπίσετε το πρωτοφανές, κάτι που ποτέ πριν δεν υπήρξεν», έλεγεν ο Πωλ Βαλερύ. Εφεξής θα πρέπει να ανακαλύπτη κανείς πολλάς φοράς τον κόσμον κατά την διάρκειαν μιας ανθρωπίνης ζωής. Σκοπός της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως θα είναι κυρίως «η εκμάθησις τού μανθάνειν». Το υπόλοιπον της ζωής θα πρέπει να αναλίσκεται εις το μανθάνειν, ταυτοχρόνως προς το εφαρμόζειν. Το 1970 το εν τέταρτον των Γάλλων θα απαιτήται, διά να ασκούν καλώς το επάγγελμά των, να έχουν περάσει από κάποιαν μορφήν ανωτέρας εκπαιδεύσεως. Εις τα Πανεπιστήμια θα δομηθή η υποδομή του μέλλοντος. Ο κόσμος μας είναι ένα αέναον γίγνεσθαι. Ας φροντίσωμεν να προσαρμοσθώμεν εις την μεταβολήν, διατηρούντες και τας αρετάς που δεν αλλάζουν διόλου.

Προβάλλεται η αντίρρησις: Διατί να εργαζώμεθα και να προγραμματίζωμεν εν όψει ενός μακρυνού μέλλοντος, το οποίον δεν θα ίδωμεν ημείς; Η απάντησις είναι ότι θα το ίδωμεν εν μέρει. Όσον αφορά τα όσα θα συμβούν έπειτα από ημάς, είναι ωραίον να τα φανταζώμεθα. Δεν τίθεται ζήτημα απαρνήσεως των διδαγμάτων του παρελθόντος, αλλά προσθήκης εις αυτά μιας προοπτικής συλλήψεως του μέλλοντος. Ζώμεν μίαν βαθείαν μεταβολήν, περισσότερον εκπληκτικήν ακόμη από εκείνην του 16ου αιώνος. Κάθε μεταμόρφωσις είναι οδυνηρά και θα χρειασθή να ξανακυλίσωμεν εκατό φοράς τον λίθον μας, όπως ο Σίσυφος. Αλλά δεν ευρισκόμεθα εις την Κόλασιν. Ζώμεν εις την φίλην Γην. Εις ημάς απόκειται να την διαρρυθμίσωμεν. Το έργον της νοήσεως πρέπει να το διαδεχθή —ή μάλλον να συνδυασθή με αυτό— μία πράξις πίστεως. Η σκέψις του ανθρώπου δράσεως πρέπει να περιέχη ταυτοχρόνως την καρτεσιανήν ανάλυσιν και την ενόρασιν που οδηγεί εις την εκλογήν. Ο άνθρωπος, εις την εποχήν μας, φθάνει εις την ωριμότητά του. Ας αναλάβη την ευθύνην της μοίρας του, ας αναμετρήση τας νέας δυνάμεις του και ας έχη την φιλοδοξίαν να τας δαμάση. Το ανέφικτον τής σήμερον ημπορεί να είναι το εφικτόν τής αύριον. «Πρέπει να πιστεύσωμεν ότι ημπορούμεν να θέλωμεν», έλεγεν ο Καρτέσιος.

Φυσικά, δεν αρκεί να θέλωμεν διά να εξαλείψωμεν τον κίνδυνον. Η ζωή του ανθρωπίνου γένους είναι μία μεγάλη περιπέτεια. Αι φυσικαί δυνάμεις, αφιέμεναι ανεξέλεγκτοι εις εαυτάς, θα παρήγαν έναν άρρυθμον κόσμον. Αι κατακτήσεις της τεχνικής, εάν μία θέλησις δεν τας διωχέτευε προς ωρισμένην κατεύθυνσιν, θα μετέβαλλαν συντόμως μίαν πόλιν εις ένα χάος αυτοκινήτων, αεροπλάνων, θορύβων, μολυσμένης ατμοσφαίρας και ασχήμιας. Η ποικιλία των γνώσεων ξεπερνά την περιεκτικότητα και απορροφητικήν ικανότητα του εγκεφάλου. Η αταξία των προγραμμάτων γεννά την σύγχυσιν εις τα πνεύματα των νέων.

Αλλά τα δεινά αυτά δεν είναι χωρίς αντίδοτον. Εάν ο κόσμος, αφιέμενος ανεξέλεγκτος εις εαυτόν, βαδίζει προς ολονέν περισσότερον αμόρφους και συγκεχυμένας καταστάσεις· εάν η φύσις, αφιέμενη ανεξέλεγκτη εις εαυτήν, πνίγει κάθε φυτείαν και κάθε κήπον, τούτο δεν σημαίνει ότι δεν ημπορεί κανείς να είναι καλός κηπουρός. Ο πολιτισμός είναι ο αντίπους και η άρνησις του τυχαίου.

*Κείμενο του γάλλου ακαδημαϊκού και λογοτέχνη Αντρέ Μωρουά, που έφερε τον τίτλο «Οι άνθρωποι της συνεχούς δράσεως» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 22 Μαΐου 1966.

Ο Αντρέ Μωρουά (André Maurois, ψευδώνυμο του Émile Herzog), ο οποίος κατέστη γνωστός κυρίως για τις μυθιστορηματικές βιογραφίες του, γεννήθηκε στην πόλη Elbeuf της Άνω Νορμανδίας στις 26 Ιουλίου 1885 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 9 Οκτωβρίου 1967.