Χάρολντ Πίντερ: Η σιωπή ως συνέχεια του λόγου

Στις 10 Οκτωβρίου 1930 γεννήθηκε στο Ανατολικό Λονδίνο ο θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης Χάρολντ Πίντερ (Harold Pinter), ένας από τους κορυφαίους δραματουργούς του περασμένου αιώνα.

Ο εβραϊκής καταγωγής και παγκόσμιας ακτινοβολίας Πίντερ άρχισε να εργάζεται στο θέατρο ως ηθοποιός. Το πρώτο θεατρικό έργο του, «Το Δωμάτιο», παρουσιάστηκε από φοιτητές το 1957, ενώ η καθιέρωσή του έμελλε να έλθει λίγο αργότερα, το 1959, με τον «Επιστάτη».

Ο Χάρολντ Πίντερ, ο οποίος ανέπτυξε και ακτιβιστική δράση, τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 2005, απεβίωσε δε στην αγγλική πρωτεύουσα στις 24 Δεκεμβρίου 2008.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 16 Δεκεμβρίου 1973 υπήρχε ένα άρθρο αφιερωμένο στον Χάρολντ Πίντερ (επρόκειτο για αναδημοσίευση άρθρου του Observer). Σε αυτό αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τα εξής:

Ο Χάρολντ Πίντερ έχει δύο τρόπους για να αντεπεξέρχεται σε ερωτήσεις που δεν του αρέσουν. Είτε καταπιάνεται σε μιαν απάντηση πολύλογη και μπερδεμένη, είτε κάθεται και σκέφτεται την ερώτηση που του έθεσαν, άφωνος, επί τόση ώρα που τελικά ο απέναντί του πανικοβάλλεται και δεν του μένει να κάνη άλλο από το να ψάξη να βρη γρήγορα μιαν άλλη ερώτηση, που συχνά είναι και άσχετη, μόνο και μόνο για να σπάση αυτήν τη γεμάτη ένταση σιωπή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 16.12.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μπορεί κι ο ίδιος να μην το καταλαβαίνη, αλλά εκείνο που κάνει είναι να μεταφέρη στην πραγματικότητα αυτό που χρησιμοποιεί στα έργα του, τις δύο σιωπές. Κάποτε τις περιέγραψε τις δύο αυτές σιωπές σε μια ομιλία που είχε δώσει σε μαθητές του Μπρίστολ:

«Υπάρχουν δύο σιωπές. Η μία είναι εκείνη που δεν ακούγεται ούτε λέξη. Η άλλη είναι όταν χρησιμοποιείται ένας χείμαρρος λέξεων. […] Ένας τρόπος να καταλάβη κανείς την ανθρώπινη ομιλία είναι να τη δη σαν μια μέθοδο που έχει σκοπό να καλύψη τη γύμνια».

Ο Πίντερ μπορεί να μιλήση και ελεύθερα και εύκολα για πάρα πολλά θέματα. Όμως, υπάρχει μια ερώτηση που είναι βέβαιο ότι θα τον κάνη να κρυφτή πίσω από μιαν αδιαπέραστη σιωπή, κι αυτή είναι η ερώτηση για το τι «έννοια» έχει το έργο του. Δεν είχε ποτέ του εμπιστοσύνη στη θεωρία, και όταν κάποτε, στην αρχή της σταδιοδρομίας του, τον ρώτησε κάποιος τι είδους θέματα διάλεγε για τα έργα του, εκείνος είχε απαντήσει «την υπεκφυγή που είναι κάτω από το έπιπλο με τα κοκτέηλς», φράση που έχει μνημονευθεί πολλές φορές από τότε. Ο ίδιος επιμένει ότι τις λέξεις αυτές τις διάλεξε στην τύχη και πως δεν σημαίνουν απολύτως τίποτε, και μάλιστα μπορεί και να εκνευριστή βλέποντάς τες να επαναλαμβάνονται. Ωστόσο, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι τίποτε δεν αποδίδει περισσότερο το αίσθημα που νοιώθει κανείς βλέποντας ένα έργο του απ’ αυτήν την «χωρίς έννοια φράση», όπου υπάρχει η αντιπαράθεση του καθημερινού κλισέ και μιας ενοχλητικής στενοχώριας.

Πάντως, οτιδήποτε κι αν είναι τα θέματα που χειρίζεται στα έργα του, χαρακτηρίζονται όλα τους από τη χρήση της σιωπής σαν συνέχειας του λόγου, και κανείς άλλος δεν ξέρει να παίζη τόσο καλά με τις αποχρώσεις τους. Στον κόσμο του Πίντερ καθρεπτίζεται το ξύπνημα από τον εφιάλτη. Μέσα στο κλειστό δωμάτιο του Πίντερ υπάρχει μια αίσθηση πως κάτι είναι παράταιρο, και καθώς κοιτάς τα γήινα αντικείμενα που σε περιβάλλουν είσαι έτοιμος να αρπάξης με την άκρη του ματιού σου μια σκιά στο χαλί ή ένα τρίξιμο στο ξύλο. Έξω βρίσκονται ο φόβος και η μοναξιά. Απόηχα του Κάφκα και του Μπέκετ και της ναζιστικής μπότας. Ο Πίντερ μεγάλωσε στις ανατολικές συνοικίες του Λονδίνου, ένα εβραιόπουλο κάτω από τη σκιά του φασισμού στη δεκαετία του ’30 και τον πόλεμο.  

[…]

Όταν ανέβηκε ο «Επιστάτης», το 1959, ξεσήκωσε την ίδια οργή που παρουσιάστηκε κατά διαστήματα στο θέατρο με την παρουσία μιας νέας εικονοκλαστικής δυνάμεως. Πρώτα ο Ίψεν, μετά ο Στρίντμπεργκ, ο Μπέκετ, ο Ιονέσκο, ο Πίντερ… Αργότερα ήρθαν οι καλές κριτικές που μιλούσαν για το έργο του με σεβασμό, ήρθαν οι τιμητικές διακρίσεις, η δόξα. Μέσα απ’ όλα αυτά, όμως, ο Πίντερ φαίνεται πως αντί ν’ αλλάξη ο ίδιος παρέμεινε όλο και περισσότερο πιστός στον εαυτό του. Είναι πάντοτε ένας πεισματικά κλειστός άνθρωπος, με διαύγεια, και που επίμονα αρνείται να δεχθή ανεπιθύμητους ανθρώπους κοντά του.

[…]

Όταν του είχε απονεμηθή από το Πανεπιστήμιο του Αμβούργου το βραβείο Σαίξπηρ, ο Πίντερ είχε πει την ακόλουθη φράση: «Το γράψιμο μπορεί να είναι κόλαση, όμως είναι το καλύτερο είδος κολάσεως για να βρίσκεται κανείς. Η αίσθηση πως γεμίζεις μιαν άδεια σελίδα είναι το πιο περίεργο πράγμα που μπορεί να σου συμβή. Αισθάνεσαι πως γεννάς από τις άκρες των δακτύλων σου. Όταν δεν μπορείς να γράψης, είναι σαν να αποκόβεσαι από τον ίδιο σου τον εαυτό».