Πως έγινε η κατάρα της Μέδουσας προστασία για όλες τις γυναίκες;

Το κείμενο περιλαμβάνει αφηγήσεις που μπορεί να ενοχλήσουν τους αναγνώστες/αναγνώστριες

Από την αρχαιότητα, τα κοσμήματα δεν αποτελούσαν μόνο στοιχεία της μόδας ή απλά «διακοσμητικά» στοιχεία, αλλά και ένα σύμβολο κύρους με ποικίλες ερμηνείες. Μεταξύ των μυθολογικών ή καθημερινών αναπαραστάσεων, υπήρχε και η τραγική και πονεμένη μορφή της Μέδουσας. Πως όμως η κατάρα μιας γυναίκας έγινε προστασία για όλες τις γυναίκες;

Ανάμεσα στα αμέτρητα στολίδια που «γεννήθηκαν» κατά τη ρωμαϊκή εποχή ξεχωρίζει ένα. Υπήρξαν διάφορες ερμηνείες και υπέστη πολυάριθμες τροποποιήσεις με την πάροδο του χρόνου. Ένα όμορφο γυναικείο πρόσωπο με πυκνά μαλλιά διακοσμημένα με φίδια και φτερά υπήρξε διακοσμητικό στοιχείο τόσο για ταφικά όσο και για αρχιτεκτονικά μνημεία, καθώς και για όπλα, και άλλο στρατιωτικό εξοπλισμό, αλλά και για γυναικεία κοσμήματα. Ωστόσο, το όνομά της μας είναι γνωστό από ακόμη νωρίτερα, συγκεκριμένα από μια μυθολογική ιστορία που έλαβε χώρα στην αρχαία Ελλάδα. Το όνομά της είναι Μέδουσα.

Photo: Flickr | Carole Raddato.

Ο μύθος

Σύμφωνα με την μυθολογία υπήρξαν τρεις αδελφές: Τα φτερωτά τέρατα που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ενώ οι άλλες δύο είχαν λάβει αθανασία και αιώνια νεότητα, η Μέδουσα ήταν η μοναδική θνητή ανάμεσά τους. Η σαγηνευτική ομορφιά της γοήτευε και προσέλκυε την προσοχή πολλών μνηστήρων, μεταξύ των οποίων και του άρχοντα της θάλασσας, Ποσειδώνα. Εκείνος βίασε τη Μέδουσα στο ναό της Μινέρβας (ή της Αθηνάς). Η θεά τιμώρησε τη Μέδουσα γι’ αυτό μεταμορφώνοντας τις εντυπωσιακές μπούκλες της, που αποτελούσαν το πιο γοητευτικό χαρακτηριστικό της, σε τερατόμορφα φίδια. Η Μέδουσα πια, μπορούσε να πετρώνει όποιον ήθελε, με ένα μόνο κοίταγμα της. Τότε ο Περσέας, ανέλαβε την αποστολή να την αποκεφαλίσει.

«Μέδουσα της αρχαϊκής περιόδου»

Όπως και οι αλλαγές στις ιστορίες, έτσι και η μορφή της Μέδουσας στην τέχνη υπέστη τροποποιήσεις. Με τη πάροδο του χρόνου, η εικόνα της προσαρμόστηκε στη σύγχρονη σκέψη. Η εικόνα της είναι βαθιά επηρεασμένη από το «Έπος του Γκιλγκαμές», και πιο συγκεκριμένα από έναν δαίμονα με το όνομα «Humbaba».

Τα κτηνώδη χαρακτηριστικά της «Μέδουσας της αρχαϊκής περιόδου» μετριάστηκαν στη διάρκεια της κλασικής περιόδου της ελληνικής τέχνης. Καλλιτεχνικά, μεταφράστηκε ως μια ελκυστική νεαρή γυναίκα αλλά παράλληλα τραγική φιγούρα. Ανεξάρτητα από τη θηλυκοποίηση και τον εξανθρωπισμό της εμφάνισής της, η Μέδουσα Rondanini θεωρείται η πρώτη εξωραϊσμένη μορφή της.

Photo Courtesy: Versace

Κοσμήματα ως φυλαχτό

Λόγω της προστατευτικής εικόνας της, καθώς λέγεται ότι προστάτευε από τα δεινά και την κακή τύχη, το σύμβολο της Μέδουσας υπήρξε ευρέως διαδεδομένο από την ελληνιστική περίοδο. Συναντάται σε πληθώρα αντικειμένων της εφαρμοσμένης τέχνης, όπως σε σκουλαρίκια, δαχτυλίδια και τα περιδέραια με μενταγιόν.

Για τις γυναίκες στην αρχαιότητα, το συγκεκριμένο μοτίβο είχε ξεχωριστή σημασία. Η Μέδουσα ήταν σύμβολο της θεϊκής γυναικείας σοφίας, ενώ παράλληλα αποδοκίμαζε την ανήθικη συμπεριφορά. Οι ευυπόληπτες κυρίες φορούσαν κοσμήματα με μοτίβα Μέδουσας όχι μόνο λόγω της καλλωπιστικής τους αξίας αλλά και ως φυλαχτό για να τις προστατεύει και να απωθεί τα ανεπιθύμητα βλέμματα. Φορώντας τέτοιου είδους κοσμήματα, υποδείκνυαν μια αξιοπρεπή ζωή που διαμορφώνονταν από τους «νόμους» των ηθικών αρχών.

Λόγω της μαζικής παραγωγής, η Μέδουσα έγινε αγαπημένο σύμβολο στα κοσμήματα. Η δύναμη της ήταν τόσο σημαντική για τις γυναίκες της αρχαίας περιόδου που, με την ελπίδα ότι θα προστατευτούν, δημιούργησαν ένα είδος προσωπολατρίας. Οι γυναίκες φορούσαν αυτού του είδους τα κοσμήματα, γιατί πίστευαν στο μύθο της Μέδουσας και στο «μαγικό» της βλέμμα, το οποίο είχε τη δύναμη να πετρώνει τους άνδρες. Θεωρούσαν δηλαδή, ότι θα μπορούσε να σταματήσει τα ανεπιθύμητα βλέμματα.

Η αρχαία παράδοση επηρέασε και την σύγχρονη εποχή. Η μορφή της Μέδουσας ενέπνευσε τον Ιταλό σχεδιαστή Gianni Versace. Για την απόφαση να την κάνει σήμα κατατεθέν της μάρκας ο Versace εξηγεί σε συνέντευξή του το 1996: «Η αίσθηση της ιστορίας, του κλασικισμού. Μέδουσα σημαίνει αποπλάνηση, μια επικίνδυνη γοητεία».

Πως συνδέεται η Μέδουσα με το κίνημα MeToo;

Έμφυλη βία

Για το διάσημο έργο του Cellini, Περσέας με το Κεφάλι της Μέδουσας, η Candy Bedworth γράφει: «Πάντα με απωθούσε εντελώς το περίφημο άγαλμα του Cellini. Παρόλο που αποτελεί ένα εντυπωσιακό γλυπτό, πιστεύω ότι αποτελεί την «προσωποποίηση» της ανδρικής βίας ανά τους αιώνες και της δόξας που συνδέεται με αυτήν.

Περσέας με το κεφάλι της Μέδουσας, Cellini | Photo: Dimitris Kamaras / Flickr

Ο Περσέας στέκεται πάνω στο ετοιμοθάνατο σώμα της Μέδουσας, κρατώντας και σηκώνοντας θριαμβευτικά το κεφάλι της ψηλά. Ο λαιμός της και το κομμένο κεφάλι είναι γεμάτα από αίμα και. Βλέπουμε το αίμα από το σώμα μιας γυναίκας, όχι ενός τέρατος, παρά τα μαλλιά που μοιάζουν με φίδι. Πρόκειται για την κανονικοποίηση της έμφυλης βίας, σε δημόσιο χώρο.»

Προσβολή των θυμάτων

Περνάμε στον Οβίδιο και βλέπουμε τη Μέδουσα ως μια όμορφη άγαμη γυναίκα, με χρυσά μαλλιά, η οποία βιάζεται από τον Ποσειδώνα. Τιμωρείται από τη ζηλιάρα θεά Αθηνά, η οποία της κόβει τα μαλλιά και τις προσθέτει φίδια. Η Μέδουσα κρύβεται από ντροπή, αλλά η Αθηνά στέλνει τον Περσέα πίσω της, με μια μαγική ασπίδα. Αυτός αποκρούει το θανατηφόρο βλέμμα της Μέδουσας με την ασπίδα του, κόβει το κεφάλι της και το μεταφέρει ως τρόπαιο για να τρομοκρατήσει τους εχθρούς του. Το ακροατήριο του Οβιδίου φαίνεται ότι δεν είχε κανένα πρόβλημα να δεχτεί την οργή εναντίον ενός θύματος βιασμού ως σωστή και δίκαιη. Σε πολιτισμούς όπου οι γυναίκες αντιμετωπίζονταν ως εμπορεύματα και όπου ο βιασμός ήταν επιτρεπτός από το νόμο, αυτό δεν θα έπρεπε δυστυχώς να αποτελεί έκπληξη.

Trigger Warning: Βιασμός

Βλέπουμε τις απαρχές της εικόνας της αποπλανήτριας, της μοιραίας γυναίκας, που προκαλεί τον άνδρα (ή τον θεό) να διαπράξει βιασμό. Αυτή η «αποπλάνηση» ερμηνεύεται ως θεϊκό δικαίωμα, το οποίο πρέπει να γιορτάζεται, να μυθοποιείται και να εξυμνείται. Ο κατάλογος των διηγήσεων που εντάσσονται στην κατηγορία «ο βιασμός ως συναρπαστική ανατροπή της πλοκής» είναι πολύ μακρύς, αλλά στην κορυφή της λίστας των βιαστών βρίσκεται ο αχόρταγος Άδης, ο οποίος επιβάλλεται σε κάθε όμορφη γυναίκα ή θεά που βλέπει: απαγάγει την Περσεφόνη, βιάζει την Καλλιστώ, τη Λήδα και την Αλκμήνη. Ο θεός Ποσειδώνας μεταμορφώνεται σε επιβήτορα για να βιάσει τη θρηνούσα Δήμητρα (μητέρα της χαμένης Περσεφόνης). Α, και ο Άδης βίασε επίσης τη Δήμητρα, που ήταν αδελφή του.

*Με πληροφορίες από: dailyartmagazine.com | Kεντρική φωτογραφία θέματος:  Prudence Cuming Associates Ltd ©Damien Hirst and Science Ltd. All rights reserved, DACS 2021 / SIAE 2021