Ντάριο Φο: Το λαϊκό μπαρόκ

Άλλον έναν καινούργιο συγγραφέα παρουσιάζει στο κοινό μας ο Κάρολος Κουν και ο Κωστής Σκαλιόρας με τη δημιουργική του μετάφραση. Μαζί και προτάσεις για ένα νέο τρόπο θεατρικής προβληματικής. Αν πρέπει κάτι να κρατήσουμε σαν κέρδος απ’ αυτή την προσφορά, είναι το μάθημα που μας στέλνει ο Ντάριο Φο, τη μαθητεία του στις θεατρικές φόρμες του τόπου του και στο «μύθο» του λαού του. Τόσα χρόνια τώρα φωνάζουμε πως θέατρο λαϊκό και πολιτικό δεν μπορεί να υπάρξει έξω από τις παραδομένες ιθαγενείς θεατρικές μορφές, πέρα από τον διάχυτο λαϊκό μύθο, την ιστορία του λαού και τα προβλήματα τα καυτά των ανθρώπων που μας περιβάλλουν. Η «Ισαβέλλα» έπρεπε να αφιερωθεί στους νέους συγγραφείς μας, όχι —προς Θεού— πάλι να τη μιμηθούν, αλλά να συλλάβουν τις αναλογίες.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 30.10.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Ντάριο Φο βέβαια έχει το θείο προνόμιο να είναι ένας ολοκληρωμένος θεατράνθρωπος, συγγραφέας, σκηνοθέτης, ηθοποιός, σκηνογράφος, γνώστης βαθύς της ιστορίας του σιναφιού. Έχει συλλάβει σωστά τη λειτουργία του κώδικα της θεατρικής επικοινωνίας. Κατέχει τα μυστικά της γλώσσας του κορμιού, των σημείων που εκπέμπει η χειρονομία, η στάση, η μάσκα, η μούτα, το χοροπηδητό, το κοστούμι. Γνωρίζει τη χρήση των εργαλείων και των μηχανών, του ρυθμού και των χρωμάτων. Φέρει πάνω στο κορμί του όλη την ιστορία του ρωμαϊκού ιππόδρομου, του παντόμιμου, του γυμναστηριακού αυτοσχέδιου θεάτρου, της ηθολογίας του μεσαίωνα.

Σκηνή από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1974 (πηγή: «Ο Ταχυδρόμος, 7/11/1974)

Ο Φο και η κομπανία του είναι θρέμματα της ιταλιάνικης παράδοσης, της σειράς γενεών θεατρικής μαστοράντζας. Εκεί όπου σχολή είναι το σανίδι.

Αυτό το στοιχείο δεσπόζει στο θέατρο του Φο. Και αυτό το στοιχείο μετέχει στη λαϊκή του πρόθεση. Αυτό το στοιχείο κυριαρχεί και στην «Ισαβέλλα». Το ιδεολογικό φαίνεται παρέμβλητο, φτωχός συγγενής, εισαγόμενο βίαια στη θεατρική λειτουργία και τελικά προδομένο.

Σκηνή από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1974 (πηγή: «Ο Ταχυδρόμος, 7/11/1974)

Έχει δίκιο ο Παντόλφι (σ.σ. ο Vito Pandolfi, 1917-1974, υπήρξε διακεκριμένος ιταλός κριτικός και ιστορικός θεάτρου), που χάθηκε πέρυσι πρόωρα, να διαπιστώνει τη συγγένεια του έργου με τον «Γαλιλαίο» του Μπρεχτ. Ο Φο δεν μπόρεσε να πει τίποτε άλλο παραπάνω στο θέμα της ελευθερίας του πνεύματος και της επιστήμης, όταν συγκρούεται με τα οργανωμένα συμφέροντα. Μόνο που ο Φο δεν έκανε διαλεκτική. Διάβασε την ιστορία του Κολόμβου μονοσήμαντα, γι’ αυτό η αφήγησή του δεν αποδεικνύει τίποτε. Είναι υποχρεωμένος να επιστρατεύσει την απλούστευση του επιλόγου για να επιβάλει τις θέσεις του.

Σκηνή από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1974 (πηγή: «Ο Ταχυδρόμος, 7/11/1974)

Η διαφορά είναι στη λογική μεθοδολογία. Ο Μπρεχτ ακολουθεί στις αναπτύξεις του θέματος, όπως έγραψα κάποτε, τη μέθοδο ενός επαγωγικού θεατρικού σωρείτη (σ.σ. σύνθετου συλλογισμού). Ο Φο κάνει παραγωγικούς συλλογισμούς. Έχει προαποφασίσει το συμπέρασμα και έχει δεχθεί δογματικά τα αναγωγικά του αξιώματα.

Σκηνή από την παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1974 (πηγή: «Ο Ταχυδρόμος, 7/11/1974)

Εξ άλλου, δεν τον βοηθάει και η φόρμα. Κάτι ήξερε ο Μπρεχτ και στυλιζάριζε ό,τι λαϊκό μεταχειριζόταν. Η ρέουσα λαϊκή φόρμα που χρησιμοποιεί ο Φο, το λαϊκό μπαρόκ, παραπλανά τον ιδεολογικό στόχο, επειδή φλυαρεί και πολλές φορές επαναπαύεται στην αυτοσχεδιαστική της αυταρέσκεια. Το φαινόμενο είναι συνηθισμένο στο λαϊκό θέατρο και στον Καραγκιόζη: ο τύπος τρώει την ουσία, το τελετουργικό καλύπτει το δόγμα και τα γραφικά εξαφανίζουν τα γραφόμενα.

Η «Ισαβέλλα» είναι μια φλύαρη χυμώδης παραβολή, αλλά δεν είναι πολιτικό θέατρο, όπως τουλάχιστον θέλει να πιστεύει ο Φο. Δεν έχει άλλη αποτελεσματικότητα από την απόλαυση ενός τσουχτερού πυροτεχνήματος. […]

*Απόσπασμα από άρθρο του Κώστα Γεωργουσόπουλου, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 30 Οκτωβρίου 1974. Η κριτική του Γεωργουσόπουλου αφορούσε την παράσταση της Λαϊκής Σκηνής του Θεάτρου Τέχνης «Η Ισαβέλλα, τρεις καραβέλλες κι ένας παραμυθάς». Ο Ντάριο Φο είχε γράψει το έργο αυτό, άλλως πως την ιστορία του Χριστόφορου Κολόμβου, το 1963.

Ο μέγας θεατράνθρωπος Ντάριο Φο (Dario Fo), σπουδαίος ηθοποιός και πολυγραφότατος θεατρικός συγγραφέας, γεννήθηκε στις 24 Μαρτίου 1926 και απεβίωσε στις 13 Οκτωβρίου 2016.

Το 1997 ο Ντάριο Φο τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας.