Πόσο νόμιμη είναι η αντεπίθεση του Ισραήλ στη Χαμάς;

Περισσότεροι από 1.900 Παλαιστίνιοι έχουν σκοτωθεί σε ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές στη Γάζα από τις 7 Οκτωβρίου, όταν οι μαχητές της Χαμάς δολοφόνησαν 1.300 ανθρώπους στο νότιο Ισραήλ. Τα ισραηλινά αεροσκάφη και το πυροβολικό σφυροκοπούν τον παράκτιο θύλακα.

«Οι σκηνές από τη Γάζα θα είναι δύσπεπτες», προειδοποίησε εκπρόσωπος των Ισραηλινών Αμυντικών Δυνάμεων (IDF) στις 12 Οκτωβρίου. Και το ερώτημα που γεννάται είναι: πόσο μακριά μπορεί να φτάσει το Ισραήλ για να «απαντήσει» στις μαζικές σφαγές της Χαμάς;

Οι αρχικές ενέργειες του Ισραήλ προκάλεσαν κύμα επικρίσεων. Η B’tselem, μια ισραηλινή ομάδα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, κατηγόρησε το Ισραήλ για «εγκληματική πολιτική εκδίκησης», υποστηρίζοντας ότι η κλίμακα των αεροπορικών επιδρομών και του αποκλεισμού αποτελούν «εγκλήματα πολέμου που διατάχθηκαν ανοιχτά από κορυφαίους ισραηλινούς αξιωματούχους».

Η διεθνής ανθρωπιστική οργάνωση, Γιατροί Χωρίς Σύνορα, με τη σειρά της κατηγόρησε το Ισραήλ για παράνομη «συλλογική τιμωρία» της Γάζας «με τη μορφή της πλήρους πολιορκίας, των αδιάκριτων βομβαρδισμών και της επικείμενης απειλής μίας χερσαίας εισβολής».

Αναγκαία και αναλογική βία

Στην πράξη, όμως, το Διεθνές Δίκαιο και οι ειδικοί κανόνες που διέπουν τον πόλεμο – το δίκαιο των ένοπλων συγκρούσεων (loac), επίσης γνωστό ως Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ihl) – δίνουν στο Ισραήλ σημαντικό περιθώριο να επιτεθεί στη Χαμάς, σύμφωνα με νομικούς εμπειρογνώμονες.

Το άρθρο 51 του καταστατικού χάρτη των Ηνωμένων Εθνών παρέχει στα κράτη το δικαίωμα αυτοάμυνας έναντι ένοπλης επίθεσης, υπό την προϋπόθεση ότι, σύμφωνα με το διεθνές εθιμικό δίκαιο, η βία που χρησιμοποιούν είναι αναγκαία και αναλογική.

«Οι σκηνές από τη Γάζα θα είναι δύσπεπτες»

Εικόνα από την εκκένωση στη Λωρίδα της Γάζας

Η αναλογικότητα δεν σημαίνει συμμετρία στον τύπο των όπλων που χρησιμοποιούνται ή στον αριθμό των θυμάτων που προκαλούνται. Σημαίνει ότι το αμυνόμενο κράτος μπορεί να χρησιμοποιήσει τόση δύναμη όση χρειάζεται για την αντιμετώπιση της απειλής και όχι περισσότερη, εξηγεί σε άρθρο του ο Economist.

Η χάραξη αυτής της γραμμής είναι μια υποκειμενική και αμφιλεγόμενη διαδικασία. Αλλά η μέχρι τώρα εκστρατεία του Ισραήλ θα πληρούσε αυτά τα κριτήρια, υποστηρίζει ο Aurel Sari, καθηγητής Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Exeter, ο οποίος δίνει διαλέξεις στις ένοπλες δυνάμεις του ΝΑΤΟ.

Πολιορκίες και αποκλεισμοί

Η κλίμακα των επιθέσεων της Χαμάς, η αποδεδειγμένη πρόθεσή της και η αποδεδειγμένη ικανότητά της σημαίνει ότι η εισβολή στη Γάζα ή ακόμη και η προσωρινή κατοχή της για την καταστροφή της οργάνωσης «θα είναι σχετικά εύκολο να δικαιολογηθεί»  νομικά, λέει ο Sari.

Ωστόσο, ορισμένα μέτρα είναι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενα. Το Ισραήλ, με τη βοήθεια της Αιγύπτου, η οποία ελέγχει ένα νότιο πέρασμα, διατηρεί εδώ και χρόνια τον χερσαίο, εναέριο και ναυτικό αποκλεισμό της Γάζας, με μόνο ορισμένα αγαθά και άτομα να επιτρέπονται να εισέλθουν.

Οι πολιορκίες και οι αποκλεισμοί δεν είναι από μόνες τους παράνομες. Στις 9 Οκτωβρίου ο Yoav Gallant, υπουργός Άμυνας του Ισραήλ, δήλωσε ότι αυτά θα μετατραπούν σε «πλήρη πολιορκία», με «καθόλου ηλεκτρικό ρεύμα, καθόλου τρόφιμα, καθόλου καύσιμα, τα πάντα κλειστά».

«Κάθε κτίριο στη Γάζα είναι προπύργιο της Χαμάς»

Μαχητές της Χαμάς

Τρεις ημέρες αργότερα ο Israel Katz, ο υπουργός Ενέργειας, προειδοποίησε ότι κανένας «ηλεκτρικός διακόπτης δεν θα ανοίξει, κανένας κρουνός νερού δεν θα ανοίξει και κανένα φορτηγό με καύσιμα δεν θα μπει» μέχρι η Χαμάς να απελευθερώσει τους ομήρους.

Ισραηλινοί αξιωματούχοι δικαιολογούν την κίνηση αυτή με το επιχείρημα ότι η Χαμάς χρησιμοποιεί μη στρατιωτικά αγαθά για στρατιωτική χρήση.

«Είναι σαφές» λέει ο Amichai Cohen, καθηγητής Νομικής στο Ινστιτούτο Δημοκρατίας του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ, «ότι υπάρχει κάποιο επίπεδο εφοδιασμού που το Ισραήλ πρέπει να επιτρέψει. Το ερώτημα είναι αν το Ισραήλ πρέπει να παρέχει ηλεκτρική ενέργεια σε περιοχές που ελέγχονται σαφώς από τη Χαμάς και όπου η Χαμάς θα χρησιμοποιήσει την ηλεκτρική ενέργεια προκειμένου να επιτεθεί στο Ισραήλ».

Άλλοι, όπως ο Tom Dannenbaum, καθηγητής Νομικής στο Πανεπιστήμιο Tufts της Βοστώνης, υποστηρίζουν ότι η διαταγή του Ισραηλινού υπουργού Άμυνας παραβιάζει σαφώς την απαγόρευση της πείνας των αμάχων ακόμη και αν ο στόχος είναι να συμπιεστεί η Χαμάς. Αυτός μπορεί να είναι ένας λόγος για τον οποίο, παρά τη μαχητική ρητορική του υπουργού, Ισραηλινοί αξιωματούχοι συνεργάζονται κατ’ ιδίαν με την Αίγυπτο για να διασφαλίσουν ότι κάποιες προμήθειες μπορούν να έρθουν από το νότο.

Προσωρινή εκκένωση ή μόνιμος εκτοπισμός;

Διαμάχες προκαλεί και η απόφαση των Αμυντικών Δυνάμεων του Ισραήλ το βράδυ της 12ης Οκτωβρίου, να πουν σε 1,1 εκατομμύρια πολίτες που ζουν στο βόρειο τμήμα της Γάζας να μετακινηθούν νότια. (Η Χαμάς κάλεσε τους αμάχους να αγνοήσουν το κάλεσμα.) Οι σοβαρές ανθρωπιστικές συνέπειες αυτής της απόφασης δεν αμφισβητούνται. Οι υποδομές της Γάζας έχουν καταστραφεί και υπάρχουν ελάχιστα μέρη για να πάνε τόσοι πολλοί άνθρωποι.

Αλλά οι νομικές πτυχές είναι πιο περίπλοκες.

Οι δικηγόροι κάνουν διάκριση μεταξύ της προσωρινής εκκένωσης αμάχων σε εμπόλεμες ζώνες, η οποία μπορεί να είναι νόμιμη, και της μόνιμης εκτόπισης, όπου η πρόθεση είναι να εμποδιστεί η επιστροφή τους, η οποία δεν είναι νόμιμη.

Ωστόσο, η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, μια ανθρωπιστική ομάδα, αναφέρει ότι οι οδηγίες εκκένωσης, σε συνδυασμό με την πολιορκία, «δεν είναι συμβατές με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο».

Επίσης, δεν είναι πάντα ασφαλής η μετακίνηση όσο συνεχίζεται ο βομβαρδισμός. Βίντεο που επαληθεύτηκε από την Washington Post έδειξε έναν αριθμό ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων πολλών παιδιών, να έχουν σκοτωθεί, προφανώς από ισραηλινό χτύπημα, ενώ διέφευγαν προς τα νότια την Παρασκευή (13/10).

Μία επίθεση εναντίον αμάχων μπορεί να είναι νόμιμη

Το ζήτημα της εκκένωσης είναι συνυφασμένο με τις ειδικές συνθήκες της Γάζας, όπου η Χαμάς είναι βαθιά αναμεμειγμένη με τον άμαχο πληθυσμό.Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, το οποίο διέπει τη συμπεριφορά των στρατών όταν διεξάγουν πόλεμο, απαιτεί από τους στρατιώτες να κάνουν διάκριση μεταξύ μαχητών και στρατιωτικών αντικειμένων από τη μία πλευρά και αμάχων και πολιτικών αντικειμένων από την άλλη.

«Υπάρχουν χιλιάδες νόμιμοι στρατιωτικοί στόχοι μέσα στις γειτονιές της Γάζας»

Η σκόπιμη στόχευση των τελευταίων είναι πάντα παράνομη. Αλλά μια επίθεση που σκοτώνει αμάχους – ακόμη και πολλούς – μπορεί να είναι νόμιμη εάν είναι απαραίτητη για κάποιο στρατιωτικό σκοπό και αναλογική «σε σχέση με το συγκεκριμένο και άμεσο στρατιωτικό όφελος που αναμένεται».

Η στόχευση του Ισραήλ είναι «σε γενικές γραμμές εντός του κύριου ρεύματος της σύγχρονης κρατικής πρακτικής» και σύμφωνη με το αμερικανικό δόγμα, υποστήριξαν ο Michael Schmitt του Πανεπιστημίου του Reading και ο αντισυνταγματάρχης John Merriam, δικαστής του στρατού των ΗΠΑ, σε έγγραφα που δημοσιεύθηκαν αφού επισκέφθηκαν το αρχηγείο των Ισραηλινών Αμυντικών Δυνάμεων και μελέτησαν τις διαδικασίες της λίγο μετά την επιχείρηση Protective Edge, τον 50ήμερο πόλεμο του Ισραήλ κατά της Χαμάς το 2014.

Όμως, οι ίδιες νομικές αρχές, ακόμη και αν ερμηνεύονται με τον ίδιο τρόπο, μπορούν να οδηγήσουν σε διαφορετικά και ενίοτε τρανταχτά αποτελέσματα λόγω των τοπικών συνθηκών. Η μεγάλη δύναμη πυραύλων της Χαμάς, ικανή να πλήξει το μεγαλύτερο μέρος του Ισραήλ, σημαίνει ότι το αναμενόμενο «στρατιωτικό πλεονέκτημα» των επιθέσεων θεωρείται υψηλό, σημειώνουν ο κ. Schmitt και ο αντισυνταγματάρχης Merriam.

Αυτό μπορεί να δικαιολογήσει, κατά την άποψη των Ισραηλινών Αμυντικών Δυνάμεων, υψηλά επίπεδα παράπλευρων απωλειών που θα φαίνονταν υπερβολικά σε έναν στρατό του οποίου ο άμαχος πληθυσμός δεν αντιμετωπίζει συγκρίσιμη απειλή. Παρομοίως, οι ένοπλες δυνάμεις του Ισραήλ, οι οποίες είναι βαριά στρατευμένες, αποστρέφονται τις απώλειες και είναι ευαίσθητες στην αιχμαλωσία στρατιωτών. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη εξάρτηση από τη δύναμη πυρός.

«Η εκκένωση των αμάχων είναι αναπόφευκτη»

Ο τρόπος που πολεμά η Χαμάς παίζει επίσης μεγάλο ρόλο στη Γάζα.

«Δεν πρόκειται για μια κανονική πόλη», υποστηρίζει ο Avichai Mandelblit, ο οποίος διετέλεσε γενικός στρατιωτικός εισαγγελέας του Ισραήλ από το 2004 έως το 2011 και γενικός εισαγγελέας από το 2016 έως το 2022. «Είναι μια στρατιωτική πόλη. Υπάρχουν χιλιάδες νόμιμοι στρατιωτικοί στόχοι μέσα στις γειτονιές της Γάζας. Δεν μπορείς να τους ξεχωρίσεις».

Ο στόχος του Ισραήλ είναι να καταστρέψει τη Χαμάς. «Αν θέλετε να το κάνετε αυτό», λέει ο Mandelblit, «τότε πρέπει να καταστρέψετε τη Γάζα, γιατί τα πάντα στη Γάζα, σχεδόν κάθε κτίριο εκεί, είναι προπύργιο της Χαμάς». Η εκκένωση των αμάχων είναι επομένως αναπόφευκτη, λέει. «Δεν υπάρχει άλλος τρόπος, ο άλλος είναι να σκοτωθούν».

«Η εκκένωση ήταν αναπόφευκτη»

Ωστόσο, ο νόμος απαιτεί διακρίσεις. Κάθε στόχος πρέπει να κρίνεται ξεχωριστά.Αλλά η κλίμακα των βομβαρδισμών του Ισραήλ -6.000 βόμβες που έπεσαν σε έξι ημέρες, σε σύγκριση με 2.000 έως 5.000 ανά μήνα σε όλο το Ιράκ και τη Συρία κατά τη διάρκεια της υπό αμερικανικής ηγεσίας αεροπορικής εκστρατείας κατά του Ισλαμικού Κράτους από το 2014 έως το 2019 – έχει προκαλέσει ανησυχία ότι ο ορισμός των στρατιωτικών στόχων έχει επεκταθεί σε οριακό σημείο.

«Είναι πολύ δύσκολο να δούμε μια νομική βάση για πολλά από αυτά τα χτυπήματα», υποστηρίζει ο Adil Haque της Νομικής Σχολής του Rutgers στο Νιου Τζέρσεϊ.

«Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι όλα αυτά τα κτίρια χρησιμοποιούνταν ενεργά από τη Χαμάς όταν ισοπεδώθηκαν ή ότι η στρατιωτική τους αξία θα υπερέβαινε την προβλέψιμη βλάβη των πολιτών που βρίσκονταν μέσα ή κοντά τους» εξηγεί ο ίδιος.

«Έχω εμπιστοσύνη στον ισραηλινό στρατό»

Ο καθηγητής Δικαίου Aurel Sari λέει ότι οι Ισραηλινές Αμυντικές Δυνάμεις, σύμφωνα με την εμπειρία του, είναι «παγκόσμιας κλάσης» όσον αφορά τη νομική εμπειρογνωμοσύνη και την επαγγελματική δεοντολογία τους.

«Έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στον ισραηλινό στρατό, τους δικηγόρους και το σύστημά τους. Είναι πολύ ισχυροί». Οι στρατιωτικοί δικηγόροι είναι παρόντες στα ισραηλινά στρατιωτικά επιτελεία από το επίπεδο της ταξιαρχίας και πάνω για να συμβουλεύουν σχετικά με τη στόχευση.

«Δεν υπάρχει άλλος τρόπος, ο άλλος είναι να σκοτωθούν»

«Κάθε στόχος εξετάζεται νομικά», επιμένει ο κ. Mandelblit.

Αλλά το σύστημα αυτό είναι πιθανό να αντιμετωπίσει τη μεγαλύτερη δοκιμασία του τις επόμενες εβδομάδες.

Στις 10 Οκτωβρίου ένας Ισραηλινός αξιωματούχος δήλωσε σε τηλεοπτικό σταθμό: «Η Γάζα θα μετατραπεί τελικά σε μια πόλη με σκηνές. Δεν θα υπάρχουν κτίρια». Ο Daniel Hagari, εκπρόσωπος των Ισραηλινών Αμυντικών Δυνάμεων, καυχήθηκε ότι «εκατοντάδες τόνοι βομβών» είχαν πέσει στη Γάζα.

Στη συνέχεια, πρόσθεσε: «η έμφαση δίνεται στις ζημιές και όχι στην ακρίβεια». Καμία από τις δύο δηλώσεις δεν μπορεί να συνδυαστεί με το νόμο.

«Ένας πόλεμος μέχρι τέλους»

Οι περιορισμοί που ίσχυαν σε προηγούμενες στρατιωτικές επιχειρήσεις μπορεί να μην ισχύουν σε αυτόν τον πόλεμο. Ο κ. Mandelblit δίνει το παράδειγμα της πολιτικής των ΙΑΔ να προειδοποιούν για ορισμένα χτυπήματα. Ο στρατός  είναι γενικά υποχρεωμένος να προειδοποιεί για τις επιθέσεις όταν μπορεί, αν και όχι, εάν ο αιφνιδιασμός είναι απαραίτητος.

«Δεν μπορείς να το κάνεις σε έναν τέτοιο πόλεμο. Τώρα μοιάζει περισσότερο με τον Λίβανο», λέει, αναφερόμενος στον πόλεμο του Ισραήλ με τη μαχητική οργάνωση Χεζμπολάχ το 2006.

«Το μόνο που μπορούμε να πούμε στους πολίτες είναι: Κοιτάξτε, απομακρυνθείτε από τις πόλεις ή τα σπίτια σας, όπου η Χαμάς είναι αναμεμειγμένη».

Οι ΙΑΔ έχουν ήδη εγκαταλείψει την προηγούμενη πρακτική των «χτυπημάτων στην οροφή» – τη χρήση μικρότερων βομβών λίγα λεπτά πριν από μεγαλύτερα χτυπήματα – υπέρ των γενικών προειδοποιήσεων σε ολόκληρες γειτονιές.

Ο πόλεμος του Ισραήλ έχει αποκτήσει υπαρξιακή ποιότητα.

«Αυτή τη φορά θα είναι ένας πόλεμος μέχρι τέλους», λέει ο Mandelblit. «Ή εμείς ή αυτοί, γιατί ξέρουμε τι θα μας κάνουν». Ωστόσο, ο  Cohen προειδοποιεί ότι ο νόμος δεν είναι το μόνο στοιχείο που λαμβάνεται υπόψη κατά τη διεξαγωγή πολέμου.

«Το γεγονός ότι πολλά παιδιά στη Γάζα, Παλαιστίνια παιδιά, θα πεθάνουν σε μια επίθεση – ακόμη και αν είναι νόμιμη – είναι καταστροφικό για τη νομιμότητα του Ισραήλ σε όλο τον κόσμο».