Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Η’)

Το 411 π.Χ. ανέβηκαν δύο ακόμα κωμωδίες του Αριστοφάνη, οι Θεσμοφοριάζουσες (Θεσμοφοριάζουσαι) και η Λυσιστράτη – η δεύτερη πιθανώς στα Μεγάλα Διονύσια.

Με τις Θεσμοφοριάζουσες, το μοναδικό σωζόμενο έργο του με καθαρά δείγματα παρωδίας, ο Αριστοφάνης αφενός μεν σατιρίζει το πρόσωπο και τα έργα του Ευριπίδη, αφετέρου δε σχολιάζει τη θέση της γυναίκας στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής του. Εκκινώντας από τη δεδηλωμένη αντιπάθεια του μεγάλου τραγικού ποιητή για τις γυναίκες, ο κορυφαίος εκπρόσωπος της Αρχαίας Κωμωδίας τον παρουσιάζει να συγκρούεται με αυτές κατά τη διάρκεια των Θεσμοφορίων, της μεγάλης γιορτής των γυναικών (τα Θεσμοφόρια ήταν μια πανελλήνια γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου, η οποία γινόταν την εποχή της σποράς με αποκλειστικά γυναικεία συμμετοχή).

Πιο συγκεκριμένα, οι Αθηναίες εμφανίζονται πλέον αποφασισμένες να τιμωρήσουν σκληρά τον Ευριπίδη, που δεν παύει να τις συκοφαντεί και να τις δυσφημίζει στα έργα του, να τις εμφανίζει ως υπεύθυνες για κάθε λογής ραδιουργίες. Ο τελευταίος, ανησυχώντας για την εξέλιξη αυτήν και θέλοντας να προστατευτεί από τον κίνδυνο που τον απειλεί, σκέφτεται να στείλει στα Θεσμοφόρια ένα δικό του άνθρωπο, ντυμένο με γυναικεία ρούχα, προκειμένου να τον υπερασπιστεί και να μεταπείσει τις γυναίκες. Έτσι, κατόπιν συνεννοήσεως με τον Μνησίλοχο, έναν ηλικιωμένο συγγενή του, επιχειρεί να πείσει τον ξακουστό ποιητή Αγάθωνα να αναλάβει τη δύσκολη αυτήν αποστολή. Όμως, ο θηλυπρεπής τραγικός ποιητής αρνείται –λέει στον Ευριπίδη ότι οφείλει να υποστεί τις συνέπειες των πράξεών του–, κι έτσι το επικίνδυνο εγχείρημα επωμίζεται τελικά ο γερο-Μνησίλοχος. Αφού πρώτα ξυρίζεται και ντύνεται με γυναικεία ρούχα που του δανείζει ο Αγάθων, αποσπά τον όρκο του Ευριπίδη ότι θα κάνει τα πάντα για να τον σώσει, εάν κάτι δεν πάει καλά, και ξεκινά για το Θεσμοφόριο, το ναό της Δήμητρας Θεσμοφόρου.

Εκεί, στην Πνύκα, στη συνέλευση των γυναικών, οι Θεσμοφοριάζουσες (δηλαδή, οι τελούσες τα Θεσμοφόρια), που αποτελούν το χορό της κωμωδίας, εκτοξεύουν βαριές κατηγορίες εναντίον του Ευριπίδη και ζητούν το θάνατό του, επειδή αναδεικνύει με τα έργα του τα ελαττώματα των γυναικών και κάνει τους άνδρες δύσπιστους απέναντί τους. Η απόπειρα του μεταμφιεσμένου Μνησίλοχου να υπερασπιστεί τον Ευριπίδη αποτυγχάνει, και μάλιστα ο χορός –που δε χάνει ευκαιρία να πλέξει το εγκώμιο των γυναικών και να κατηγορήσει το ανδρικό γένος– αγανακτεί και στρέφεται προς το μέρος του με απειλητικές διαθέσεις, όταν τον ακούει να λέει πως ο σπουδαίος τραγικός δεν έχει αποκαλύψει ακόμα όλα τα κρίματα και όλες τις ατιμίες των γυναικών.

Η κατάσταση γίνεται πολύ γρήγορα ακόμα χειρότερη για τον Μνησίλοχο, καθώς ξεσκεπάζεται η πλαστοπροσωπία, η πραγματική του ταυτότητα, και εκείνος κατηγορείται για παραβίαση των ιερών τελετουργικών κανόνων. Προσπαθώντας να σωθεί, ο γέροντας αρπάζει το μωρό μιας από τις Θεσμοφοριάζουσες –μέσα στις φασκιές δεν υπάρχει στην πραγματικότητα τίποτε άλλο παρά ένα ασκί γεμάτο κρασί–, καταφεύγει στο βωμό της Δήμητρας και απευθύνει απεγνωσμένη έκκληση για βοήθεια.

Σε αυτήν ανταποκρίνεται ο Ευριπίδης, αλλά οι δύο πρώτες προσπάθειές του να απελευθερώσει το δυστυχή γέροντα, εμφανιζόμενος στη σκηνή ως Μενέλαος αλλά και ως Περσέας, καταλήγουν σε αποτυχία. Τελικά, η απελευθέρωση του Μνησίλοχου επιτυγχάνεται μόνον όταν ο ποιητής συμφιλιώνεται με τις γυναίκες –παρέχοντάς τους τη διαβεβαίωση ότι θα σταματήσει να τις κακολογεί στα έργα του– και ο σκύθης τοξότης που φρουρούσε το γέροντα αμελεί τα καθήκοντά του παρασυρμένος από μια όμορφη χορεύτρια.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Δημήτρης Τσούτσης (Αγάθων) και ο Λυκούργος Καλλέργης (Ευριπίδης) στις «Θεσμοφοριάζουσες» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1978 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Δ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ε’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος ΣΤ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ζ’)