Λουί Αλτουσέρ: Η φιλοσοφία ήταν γι’ αυτόν μια μάχη

Στις 16 Οκτωβρίου 1918 γεννήθηκε στην πόλη της Αλγερίας Birmandreis (νυν Bir Mourad Rais, προάστιο του Αλγερίου) ο Λουί Αλτουσέρ (Louis Althusser), γάλλος μαρξιστής φιλόσοφος με διεθνή φήμη και ακτινοβολία.

Ο Αλτουσέρ μεγάλωσε στην Αλγερία και στη συνέχεια υπήρξε μαθητής της École Normale Supérieure (έγινε δεκτός τον Ιούλιο του 1939).

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου παρέμεινε αιχμάλωτος των Γερμανών από τον Ιούνιο του 1940 έως το Μάιο του 1945.

Eντάχθηκε στο κομμουνιστικό κόμμα το Νοέμβριο του 1948 και άσκησε σημαντική διανοητική επιρροή τη δεκαετία 1965-1975.

Στις 16 Νοεμβρίου 1980 ο Αλτουσέρ, σε κατάσταση τρέλας, δολοφόνησε τη σύζυγό του και γυναίκα της ζωής του, Ελέν Ριτμάν.

Ο Λουί Αλτουσέρ απεβίωσε επί γαλλικού εδάφους στις 22 Οκτωβρίου 1990.

Λίγες ημέρες μετά το θάνατο του Αλτουσέρ ο Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ (André Comte-Sponville), ο γεννημένος το 1952 μαθητής του και ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της νέας γαλλικής φιλοσοφίας, είχε γράψει για το δάσκαλό του τα εξής (το κείμενό του είχε δημοσιευτεί στο «Βήμα» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 28 Οκτωβρίου 1990):

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 28.10.1990, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μια μέρα, πριν από αρκετά χρόνια, μπροστά στην τόση δυστυχία του, στην τόση αγωνία που τον διακατείχε και στην τόση μοναξιά του, προσπαθούσα αδέξια να τον παρηγορήσω: του θύμιζα το έργο του, την επιρροή του, τη δόξα του… «Ποια δόξα;» μου απάντησε. Και προσέθεσε: «Πραγματικά, είμαι σαν εκείνον που αναφέρει κάπου ο Ένγκελς, νομίζω, και λέει γι’ αυτόν πως είναι γνωστός μόνο για τη φήμη του. Αυτή η φράση μού πηγαίνει γάντι…» Τι να του πω; Η διαύγεια του Αλτουσέρ αποθάρρυνε κάθε μου διάθεση να του πω ψέματα.

Είχε δίκιο, ήταν μια διάσημη προσωπικότητα που είχε όλο και λιγότερους αναγνώστες. Και, με τον καιρό, η φήμη του έμοιαζε να οφείλεται περισσότερο στις κοινωνικές σελίδες των εφημερίδων παρά στη θεωρητική του σκέψη. Ένας σημερινός σπουδαστής φιλοσοφίας τι γνωρίζει γι’ αυτό το πνεύμα που πύρωσε τη δική μας νεότητα;

Είναι πολύ νωρίς για να κάνουμε έναν απολογισμό. Ο φιλόσοφος μάς έχει βαθιά σημαδέψει. Και κυρίως ο άνθρωπος μάς είναι πολύ κοντινός, με την υπέροχη ευγένειά του, τη γλυκύτητά του, την ευθραυστότητά του. Και το βλέμμα του, βαρύ σαν την πλήξη ή σαν τη μοναξιά και προσεκτικό όσο κανένα άλλο. Κι ύστερα το δράμα, αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «η απαλλαγή μου» —για λόγους ταπεινοφροσύνης όσο και απόγνωσης—, η δολοφονία της γυναίκας του, ο εγκλεισμός του στο ψυχιατρείο, η αρρώστια, τα γηρατειά. Παρακολούθησα την πορεία του από πολύ μακριά, ο θαυμασμός μου ωστόσο για τον κατεστραμμένο δάσκαλο παραμένει αναλλοίωτος. Το ίδιο και η τρυφερότητα προς το πρόσωπό του. Κακά όμως τα ψέματα: ο Λουί Αλτουσέρ υπήρξε, όλα αυτά τα χρόνια, ο πιο δυστυχής άνθρωπος που γνώρισα ποτέ.

Ας επανέλθουμε ωστόσο στους σημερινούς φοιτητές. Δεν τους ενδιαφέρει ο μαρξισμός, τον οποίον μοιάζει να αρνείται η ίδια η Ιστορία. Όσο για τη θεωρία της «μαρξιστικής επιστήμης», ούτε λόγος! Γιατί λοιπόν να ενδιαφερθούν για κάποιον που πήρε στα σοβαρά αυτή τη δήθεν επιστήμη και προσπάθησε να την αναδείξει σε φιλοσοφία; Νομίζω όμως πως το ουσιώδες δεν βρίσκεται σ’ αυτή την πλευρά του έργου του.

Ο Αλτουσέρ επέδειξε πρώτα-πρώτα σ’ αυτή του τη «φιλοσοφική» προσέγγιση του Μαρξ απαράμιλλη ακρίβεια και ευστοχία. Άσκησε κριτική στον θεωρητικό ανθρωπισμό (που εξηγεί τα πάντα με την «ανθρώπινη ουσία») και ανέλυσε την ιδεολογία ως αναπόφευκτη ψευδαίσθηση. Και κυρίως έθεσε σε εφαρμογή «μία νέα πρακτική της φιλοσοφίας». Νέα ως προς τι; «Η φιλοσοφία δεν είναι επιστήμη» έλεγε: οι κατηγορίες της δεν είναι επιστημονικές έννοιες, οι θέσεις της δεν είναι θεωρήματα, τα επιχειρήματά της δεν είναι αποδείξεις. Όχι, βέβαια, πως μπορεί να λέει κανείς ό,τι θέλει: μία φιλοσοφική θέση, όπως και μία πολιτική θέση, μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο σωστή. Αυτό όμως δεν έχει σημασία παρά μόνο στα πλαίσια του δεδομένου συσχετισμού δυνάμεων. Πρόκειται πάντοτε, σε τελευταία ανάλυση, για το «πώς σκέπτεται κανείς τον αγώνα του», και ο «φιλοσοφικός πόλεμος» εμπερικλείει την ίδια την αλήθεια της φιλοσοφίας.

Και ακριβώς αυτό έκανε ο Αλτουσέρ με τη μοναδική απολυτότητα που τον διέκρινε. Όπως παραδέχθηκε ο ίδιος το 1975: «Ναι, ενσυνειδήτως αντιμετώπισα τον συσχετισμό των ιδεών ως έναν συσχετισμό δυνάμεων». Και έτσι μας έμαθε να φιλοσοφούμε. Δεν σκεπτόμαστε για να περνάμε τον καιρό μας.

Πραγματισμός; Καθόλου. Η αλήθεια παραμένει αντικειμενική, και σ’ αυτήν πρέπει να υπακούουν τόσο η πράξη όσο και η σκέψη. Η αλήθεια όμως δεν αρκεί, και γι’ αυτό ακριβώς πρέπει να φιλοσοφούμε. Στο σταυροδρόμι επιστήμης και πολιτικής, η φιλοσοφία δεν μπορεί να κατακτήσει τη δικαίωση, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, παρά μόνο στην αμφίδρομη σχέση της αλήθειας (των επιστημών) και της δράσης (των ανθρώπων). Αυτό ακριβώς χάριζε στη σκέψη του τον χαρακτήρα του επείγοντος, τη σπουδαιότητα και την ένταση που μας γοήτευαν. «Να σκέφτεσθε ακραία» έλεγε. Η φιλοσοφία δεν ήταν γι’ αυτόν ούτε παιγνίδι ούτε τέχνη, ούτε επιστήμη ούτε επάγγελμα: ήταν μια μάχη, κι ακόμα και τώρα που αυτός έχασε τη δική του μένει το μάθημα διαύγειας και απαίτησης που μας έδωσε.