Νορμπέρτο Μπόμπιο: Ανάμεσα στον ιδεαλισμό και στον ρεαλισμό

Στις 18 Οκτωβρίου 1909 γεννήθηκε στο Τορίνο ο ιταλός φιλόσοφος και πολιτειολόγος Νορμπέρτο Μπόμπιο (Norberto Bobbio), ένας από τους σημαντικότερους φορείς ιδεών και πνευματικού πολιτισμού στην Ευρώπη του 20ού αιώνα, ένας γνήσιος υπέρμαχος των ατομικών ελευθεριών και της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Διανοούμενος της Αριστεράς και ισόβιος γερουσιαστής της Ιταλικής Δημοκρατίας, ο Μπόμπιο, ένας άνθρωπος που αγωνίστηκε εναντίον του φασισμού και φυλακίστηκε, υπήρξε οραματιστής μιας κοινωνίας που θα συνδύαζε τις αρχές του φιλελευθερισμού με το σοσιαλισμό.

Ο Νορμπέρτο Μπόμπιο απεβίωσε στη γενέτειρά του στις 9 Ιανουαρίου 2004, σε προβεβηκυία ηλικία. Λίγες ημέρες μετά το θάνατό του, την Κυριακή 18 Ιανουαρίου 2004, η εφημερίδα «Το Βήμα» προέβη στην αναδημοσίευση ενός άρθρου της Le Monde που αφορούσε τον εκλιπόντα. Συντάκτης του εν λόγω κειμένου, που έφερε τον τίτλο «Ο σοφός πατέρας της δημοκρατίας», ήταν ο Mario Telò (1950-2023), ιταλός πολιτικός επιστήμονας, πανεπιστημιακός και συγγραφέας.

Ο Telò έγραφε για τον Μπόμπιο τα εξής:

Το ότι περισσότερα από 10.000 άτομα απέτισαν φόρο τιμής σε αυτόν στο Τουρίνο στις 10 Ιανουαρίου δεν συνέβη μόνο επειδή ο Νορμπέρτο Μπόμπιο, ο οποίος έφυγε από τη ζωή την προηγουμένη, ήταν ο μεγαλύτερος ιταλός φιλόσοφος της πολιτικής και του δικαίου, αλλά και επειδή εδώ και 60 χρόνια ήταν για το ευρύ κοινό ένας φιλόσοφος στρατευμένος. Εκείνο όμως που τον έκανε μερικές φορές να φαίνεται ξένος μέσα στην ίδια του τη χώρα ήταν η αστρική του απόσταση από την πολιτικάντικη πολιτική και ο καθαρά ευρωπαϊκός χαρακτήρας του πολιτικού και του πνευματικού προφίλ του.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 18.1.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αφού υπέστη διακρίσεις και δύο συλλήψεις (το 1935 και το 1943) κατά τη διάρκεια του φασισμού, έγινε μετά τον πόλεμο μέλος του κόμματος Azione (κόμμα της φιλελεύθερης-σοσιαλιστικής ελίτ της διανόησης, το οποίο εξαφανίστηκε το 1947) και το κριτικό πνεύμα της Αριστεράς. Οι αντιπαραθέσεις του το 1954-1955 με τον Παλμίρο Τολιάτι και τις δεκαετίες 1950-1970 με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας, η ετερόδοξη ερμηνεία του στη σκέψη του Αντόνιο Γκράμσι (1967) και η σταθερή κριτική του προς την πολιτική του Μπετίνο Κράξι στο όνομα της πολιτικής ηθικής και της ενότητας της Αριστεράς τον έκαναν διάσημο. Εδώ και 15 χρόνια είναι σχεδόν παγκοσμίως γνωστός ως ο πνευματικός πατέρας και ο δάσκαλος της σκέψης της ιταλικής Κεντροαριστεράς, και πέρα από αυτό ως ο σοφός πατέρας της δημοκρατίας και της κοσμικής σκέψης, και ακόμη περισσότερο του κοσμικού τρόπου να αντιλαμβάνεται κανείς τη ζωή και την ηθική.

Δεν τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή η αγάπη του για τον γαλλικό πολιτισμό, συνδεδεμένη με τη βαθιά ευρωπαϊκή πίστη του, την οποία μαρτυρεί μεταξύ άλλων η ίδρυση μεταπολεμικά της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Πολιτισμού. Είναι αλήθεια ότι η πνευματική παιδεία του είχε βαθιές ρίζες στη γερμανική και στην αγγλοσαξονική πολιτική φιλοσοφία, αλλά από τη δεκαετία του 1950 συμμετείχε τακτικά στα συνέδρια που διοργάνωναν το Διεθνές Ινστιτούτο Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Παρισιού και το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών. Για τον λόγο αυτόν στα 90 του χρόνια τον είχε ενθουσιάσει η ιδέα της δημοσίευσης στα γαλλικά μερικών από τα μεγάλα του δοκίμια αναφοράς για την ιστορία της πολιτικής σκέψης και για την πολιτική επιστήμη.

Από τη μία πλευρά, τα έργα Το κράτος και η διεθνής δημοκρατία και Δοκίμια της θεωρίας του δικαίου δείχνουν τον μεγάλο ειδικό ως προς τον Χομπς, τον Χέγκελ, τον Καντ, τον Ρουσό και τη σχολή του φυσικού δικαίου, η οποία παρουσιάζεται και σχολιάζεται με μια μεθοδολογική σαφήνεια και λογική αυστηρότητα, αναγνωρισμένες σε διεθνές επίπεδο. Από την άλλη, οι εργασίες του γύρω από τον νομικό θετικισμό, τον Χανς Κέλσεν και τον Χάιμ Πέρελμαν, δείχνουν τον μεγάλο φίλο των Βρυξελλών.

Τουλάχιστον δύο θεωρητικά μαθήματα του Μπόμπιο διατηρούν μια πολύ μεγάλη επικαιρότητα, η οποία ξεπερνά την Ιταλία και το πλαίσιο της ύπαρξής της, που έχει σημαδευτεί από τις συγκρούσεις του 20ού αιώνα.

Κατ’ αρχήν η συνεισφορά του στην έρευνα μιας γενικής θεωρίας της πολιτικής ως μελέτης, η οποία περιλαμβάνει ταυτοχρόνως την εσωτερική και τη διεθνή διάσταση και έρχεται σε ρήξη με τους ακαδημαϊκούς διαχωρισμούς ανάμεσα σε πολιτική επιστήμη, φιλοσοφία του δικαίου και θεωρία των διεθνών σχέσεων.

Ύστερα η καινοτόμος άποψή του, ρεαλιστική και ευρωπαϊκή, για τον κοσμοπολιτισμό, μια διαδρομή παράλληλη με αυτήν του Γιούργκεν Χάμπερμας, η οποία όμως δεν ξεχνά τον ρεαλισμό του Ρεϊμόν Αρόν, με τον οποίον ο Πιέρ Ροζανβαλόν τον είχε συγκρίνει με αφορμή την παρουσίαση του έργου του στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών το 1999.

[…]

Η έρευνά του για την ειρήνη στην πυρηνική εποχή τοποθετείται πρωτότυπα ανάμεσα στον ιδεαλισμό και στον ρεαλισμό. Ο Μπόμπιο δήλωνε ρεαλιστής και δεν είχε ποτέ προσχωρήσει πραγματικά στον ειρηνισμό, μας μεταδίδει όμως το ανοιχτό εργοτάξιο μιας νέας θεωρίας για την ειρήνη.

Η αμφιβολία βρίσκεται στο κέντρο των τελευταίων έργων του. Ο Νορμπέρτο Μπόμπιο, ο οποίος μας έμαθε μια ανάγνωση αντι-ιστορικιστική και επίκαιρη των κλασικών συγγραφέων, έγινε με τη σειρά του ένας κλασικός της πολιτικής σκέψης του 20ού αιώνα, ο οποίος μπορεί να συγκριθεί με τη Χάνα Άρεντ, τον Αρόν και τους Ιταλούς Γκράμσι και Μπενεντέτο Κρότσε.

[…] Παρ’ ότι η θεωρία της δημοκρατίας, η έννοια της ειρήνης, η ιδέα της Ευρώπης γνωρίζουν απολύτως νέες προκλήσεις, οι οποίες ταράσσουν τις παραδόσεις του 20ού αιώνα, αποτελεί ένα πνευματικό καθήκον, παρά τη συγκίνηση και τις αναμνήσεις, να αναγνωρίσουμε το μεγαλείο της προηγούμενης γενιάς, κυρίως τη χωρίς ψευδαισθήσεις δεοντολογική ματιά του Νορμπέρτο Μπόμπιο.