Πώς όλοι οι χώροι εργασίας έγιναν «τοξικοί»

Σχεδόν σε κάθε εταιρεία, υπάρχει ένας εργαζόμενος που πιστεύει ότι ο χώρος εργασίας του είναι «τοξικός». Ο όρος έχει μετατραπεί σε συλλεκτικό όρο για να περιγράψει όλα τα είδη εργασιακών ζητημάτων: μείζονα προβλήματα, όπως ανήθικες, καταχρηστικές, μεροληπτικές και ακόμη και παράνομες συμπεριφορές- αλλά και καθημερινά ζητήματα, όπως κουλτούρες πολύωρης εργασίας και εξουθένωσης, ή απλά παράπονα με τις συνήθεις πολιτικές του χώρου εργασίας.

Πρόσφατες αναφορές υψηλού προφίλ για τοξικότητα στο χώρο εργασίας υπογράμμισαν τον θολό, ασαφή ορισμό της λέξης.

Τον Αύγουστο, η ποπ σταρ Lizzo κατονομάστηκε σε μήνυση που την κατηγορούσε για τη δημιουργία εχθρικού εργασιακού περιβάλλοντος μέσω «σεξουαλικής, θρησκευτικής και φυλετικής παρενόχλησης, διακρίσεων λόγω αναπηρίας, επίθεσης και ψευδούς φυλάκισης». Τον Σεπτέμβριο, το Rolling Stone περιέγραψε το αμερικανικό late-night talk show The Tonight Show ως «τοξικό εργασιακό περιβάλλον», μετά από καταγγελίες εργαζομένων για ατμόσφαιρα υψηλής πίεσης, ασταθή συμπεριφορά του οικοδεσπότη Τζίμι Φάλον και εκφοβισμό από την ανώτερη ηγεσία.

Στη βιομηχανική εποχή, το «τοξικό» αποδόθηκε σε χώρους εργασίας με πραγματικές τοξίνες: Επικίνδυνα υλικά και καρκινογόνες χημικές ουσίες. Η φράση «τοξικό περιβάλλον» ήταν αρχικά κυριολεκτική

Photo: Public Domain

Ένα εντελώς νέο σύνολο προβλημάτων

Όταν η «τοξικότητα» διογκώθηκε για να σημαίνει τόσα πολλά, στη συνέχεια έφτασε να σημαίνει και τόσο λίγα. Οι ειδικοί λένε ότι η υπερβολική χρήση και η λανθασμένη απόδοση της λέξης μπορεί να ελαχιστοποιήσει ή ακόμη και να καλύψει τα πραγματικά προβλήματα στο χώρο εργασίας. Και αυτό μπορεί να δημιουργήσει ένα εντελώς νέο σύνολο προβλημάτων.

Ο όρος «τοξικό» έχει βίαιη ιστορία. Στην αρχαιότητα, οι Σκύθες τοξότες βουτούσαν τις αιχμές των βελών τους σε ένα μείγμα αίματος, κοπριάς και δηλητηρίου φιδιού. Οι Έλληνες το ονόμαζαν αυτό «τοξικόν φαρμακόν», που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «δηλητηριασμένα βέλη». Δανεισμένο από τα λατινικά και τα γαλλικά, το «toxic» καταγράφηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά τον 17ο αιώνα για να περιγράψει το δηλητήριο.

Στη βιομηχανική εποχή, το «τοξικό» αποδόθηκε σε χώρους εργασίας με πραγματικές τοξίνες: Επικίνδυνα υλικά και καρκινογόνες χημικές ουσίες. Η φράση «τοξικό περιβάλλον» ήταν αρχικά κυριολεκτική. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ιστορική Ένωση, η μεταφορά πρωτοεμφανίστηκε στη νοσηλευτική: Ένας οδηγός για την ηγεσία του 1989 όριζε τους «τοξικούς χώρους εργασίας» ως εκείνους που χαρακτηρίζονται από συγκρούσεις μεταξύ ρόλων, ασαφείς στόχους και αξίες, επιθετική επικοινωνία και σενάρια στα οποία το προσωπικό χρησιμοποιείται σαν υλικός πόρος.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμαιναν ότι όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι μπορούν να επικοινωνούν για τις συνθήκες εργασίας που δεν αποδέχονται πλέον – ακόμη και αυτές που δεν είναι απαραίτητα τοξικές

Πέρασε στη συμπεριφορά

Κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών, η «τοξική συμπεριφορά» έγινε σιγά σιγά πανταχού παρούσα: Ήταν η λέξη της χρονιάς του Oxford Dictionaries το 2018, μετά το κίνημα #MeToo και την προβολή της «τοξικής αρρενωπότητας» και των επιβλαβών εργασιακών περιβαλλόντων.

Τα επόμενα χρόνια, ωστόσο, ο όρος «τοξικός» χρησιμοποιήθηκε και για να περιγράψει τις καθημερινές ενοχλήσεις στο χώρο εργασίας, λέει ο Thomas Erikson, ειδικός σε θέματα συμπεριφοράς και συγγραφέας του βιβλίου Surrounded By Bad Bosses, με έδρα τη Στοκχόλμη. «Η λέξη έχει περάσει σε υπερπληθωρισμό, συχνά χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει δραματικά καταστάσεις που στην πραγματικότητα δεν είναι «δηλητηριώδεις», αλλά μάλλον αρνητικές εμπειρίες με έναν άθλιο διευθυντή. Το ‘τοξικό’ έχει χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ που δεν αντιδρώ όταν το βλέπω πλέον».

Σε αντίθεση με την αυξανόμενη επικράτηση των τοξικών χώρων εργασίας, ο Erikson κατηγορεί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την εκλαΐκευση του όρου και την υπερβολή του.

Τα σόσιαλ το έκαναν τσίχλα

Ενώ η τεχνολογία δημιουργεί περισσότερες ευκαιρίες για την αποκάλυψη πραγματικά επιβλαβών εργασιακών περιβαλλόντων, μπορεί επίσης να ενθαρρύνει τους εργαζόμενους να μοιράζονται τα παράπονα στον χώρο εργασίας κάτω από έναν συλλεκτικό, αυτοτροφοδοτούμενο όρο, λέει. «Οι υπερβολές συχνά αποσκοπούν στο να τραβήξουν την προσοχή. Και τα πάντα διαδίδονται ταχύτερα τώρα: Αναζητήστε το ‘#toxicworkplace’, και θα καταλάβετε».

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμαιναν ότι όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι μπορούν να επικοινωνούν για τις συνθήκες εργασίας που δεν αποδέχονται πλέον – ακόμη και αυτές που δεν είναι απαραίτητα τοξικές. Και η ανοχή για τους θεωρούμενους προβληματικούς χώρους εργασίας έχει συρρικνωθεί μετά την πανδημία, λέει η Natalie Norfus, διευθύνουσα ιδιοκτήτρια της εταιρείας συμβούλων ανθρώπινου δυναμικού The Norfus Firm, που εδρεύει στο Μαϊάμι των ΗΠΑ. «Οι άνθρωποι έχουν επαναξιολογήσει τι σημαίνει η εργασία γι’ αυτούς και έχουν αμφισβητήσει αν οι κουλτούρες των φωνών, των συνεχών προθεσμιών και της επαγγελματικής εξουθένωσης αξίζουν πραγματικά τον κόπο. Λιγότεροι εργαζόμενοι έχουν πλέον την ενέργεια γι’ αυτό – είναι πλέον πιο πρόθυμοι να διαμαρτυρηθούν για θέματα που δεν θα το έκαναν πριν».

Ο συλλεκτικός όρος «τοξικός» μπορεί να αποτελέσει δεκανίκι για τους εργαζόμενους, λέει ο Erikson, οι οποίοι μπορεί να θεωρούν ευκολότερο να καταφύγουν σε μια ασαφή ετικέτα παρά να κάνουν σκληρές συζητήσεις με τον προϊστάμενό τους

Photo: Public Domain

Κάλυψη μεγαλύτερων προβλημάτων

Τα πρωτοσέλιδα συνεχίζουν να χαρακτηρίζουν χαοτική, φορτισμένη εργασιακή ατμόσφαιρα και απρόβλεπτη συμπεριφορά από τους εργαζόμενους σταρ με τον ίδιο τρόπο όπως και περιβάλλοντα στα οποία τα αφεντικά αντιμετωπίζουν νομικές αξιώσεις για σεξουαλική παρενόχληση εργαζομένων. Ενώ οι εργαζόμενοι και στις δύο περιπτώσεις έκαναν ξεχωριστές, συγκεκριμένες καταγγελίες για τους χώρους εργασίας τους, οι ευρύτερες αναφορές τους εντάσσονται στο γενικότερο σύνθημα «τοξικό».

Η συμπίεση όλων των θεμάτων στο χώρο εργασίας στον ίδιο «τοξικό» κουβά σημαίνει ότι τα πραγματικά επιβλαβή περιβάλλοντα μπορεί να μην λαμβάνονται τόσο σοβαρά υπόψη, λέει ο Donald Sull, ανώτερος λέκτορας στο MIT Sloan School of Management, που εδρεύει στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ. «Απαξιώνει τον όρο: όταν όλα όσα δεν σας αρέσουν είναι «τοξικά», χάνει την όποια ρητορική δύναμη είχε κάποτε. Και αυτό είναι επιβλαβές, επειδή τα αφεντικά βλέπουν αυτή τη λέξη και τους είναι πιο εύκολο να την απορρίψουν – ότι είναι μια λέξη που χρησιμοποιούν όλοι».

Ο Sull λέει επίσης ότι οι συγκρούσεις προσωπικότητας που οι εργαζόμενοι συχνά χαρακτηρίζουν «τοξικές» δεν είναι στην πραγματικότητα – και σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συγκρούσεις αυτές είναι σημαντικές για την επιτυχία, ιδίως σε ανταγωνιστικούς κλάδους. Προσθέτει ότι οι καινοτόμοι, ευέλικτοι χώροι εργασίας συχνά συνοδεύονται από συμβιβασμούς. «Σε αυτές τις περιπτώσεις, ίσως θα ήταν καλύτερα αν οι ηγέτες ήταν διαφανείς: Λιγότερο «είμαστε μια καινοτόμος, cool startup που αλλάζει τον κόσμο», περισσότερο «αν θέλετε να εργαστείτε εδώ, θα έχετε μια κακή ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής»».

Ένας καλύτερος ορισμός;

Ο συλλεκτικός όρος «τοξικός» μπορεί να αποτελέσει δεκανίκι για τους εργαζόμενους, λέει ο Erikson, οι οποίοι μπορεί να θεωρούν ευκολότερο να καταφύγουν σε μια ασαφή ετικέτα παρά να κάνουν σκληρές συζητήσεις με τον προϊστάμενό τους. «Αν καλέσω το τμήμα Ανθρώπινου Δυναμικού και πω ότι ο διευθυντής μου είναι «τοξικός», τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα;».

Η ανάλυση του Sull τον Μάρτιο του 2022 σε 1,4 εκατομμύρια αξιολογήσεις της Glassdoor που γράφτηκαν από εργαζόμενους στις ΗΠΑ διαπίστωσε ότι τα πέντε κορυφαία χαρακτηριστικά των τοξικών εργασιακών κουλτούρων – οι όροι που είχαν τον μεγαλύτερο αρνητικό αντίκτυπο στην πεντάβαθμη κλίμακα του ιστότοπου – ήταν η έλλειψη σεβασμού, η μη αποκλειστική συμμετοχή, η αντιδεοντολογία, οι φωνές και η καταχρηστική συμπεριφορά.

Με βάση τα δεδομένα, ο Sull λέει ότι ο όρος «τοξική» θα πρέπει να προορίζεται για τις κατάφωρες συμπεριφορές που θα ήταν συνήθως απαράδεκτες εντός ή εκτός του χώρου εργασίας, όπως η ανεντιμότητα και οι διακρίσεις, οι οποίες μπορεί να παραβιάζουν το νόμο.

Η αναγκαία υπεροχή

«Οι άνθρωποι έχουν ένα βασικό σύνολο προσδοκιών όταν φτάνουν στην εργασία τους: Να τους σέβονται και να μην τους αποκλείουν εξαιτίας ενός χαρακτηριστικού άσχετου με την ικανότητά τους», λέει ο Sull. «Όταν αυτό παραβιάζεται, προκαλεί μια εξαιρετικά ισχυρή αρνητική αντίδραση – σπάει το ψυχολογικό συμβόλαιο της εργασία»».

Αν και ο πήχης για να χαρακτηριστεί ένας χώρος εργασίας «τοξικός» θα πρέπει να είναι υψηλός, λέει η Sull, σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από την εμπιστοσύνη στο ένστικτό μας. «Είναι άλλο πράγμα να αντιμετωπίζεις τη συνήθη γραφειοκρατία στον εργασιακό χώρο και άλλο αν σε κακομεταχειρίζονται, σε υποτιμούν και δεν σε σέβονται μπροστά στους συναδέλφους σου. Ας αφήσουμε το «τοξικό» για τέτοια παραδείγματα και ας χρησιμοποιήσουμε όρους όπως «εκνευρισμός», «απογοήτευση» και «κόντρα» για τις συνήθεις γκρίνιες στον χώρο εργασίας».

*Με στοιχεία από bbc.com