Μπορεί η ζωγραφική να «απαλύνει» τον ψυχικό πόνο;

Το σχέδιο είναι αναμφισβήτητα η αρχαιότερη μορφή εικαστικής τέχνης – είτε στο σώμα είτε στην πέτρα. Το παλαιότερο γνωστό σχέδιο από άνθρωπο ανακαλύφθηκε το 2021 στο σπήλαιο Blombos της Νότιας Αφρικής: πριν από περίπου 73.000 χρόνια, ένα ανθρώπινο χέρι πήρε ένα κραγιόν από ώχρα και χάραξε ένα σχέδιο με σταυρωτή διαγράμμιση σε μια πέτρινη νιφάδα από σκυρόδεμα. «Το «ζωγραφικό προαίσθημα» είναι βαθιά ριζωμένο σε όλους μας. Αποτελεί το πρώτο μας μέσο έκφρασης και δημιουργικότητας», λέει η Julia Balchin, διευθύντρια της Royal Drawing School του Λονδίνου: «Ως παιδί, πριν καν μπορέσεις να μιλήσεις, να περπατήσεις ή να διαβάσεις, μπορείς να ζωγραφίσεις. Επομένως, αποτελεί συχνά τον πρώτο τρόπο έκφρασης του εαυτού μας».

Αν και η δημοτικότητα της ζωγραφικής «ανεβοκατεβαίνει εδώ και αιώνες», η Balchin διαπιστώνει μια βαθιά ύφεση στη δεκαετία του 1970, όταν ο ακαδημαϊκός κόσμος της τέχνης την θεώρησε «εξαιρετικά ντεμοντέ»

Το σχέδιο υπήρξε ανέκαθεν ζωτικής σημασίας για την «διαδρομή» όλων των καλλιτεχνών, από την Αναγέννηση -όταν η ζωγραφική ανθούσε και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι δημιούργησε λεπτομερείς ανατομικές σκηνές του ανθρώπινου σώματος- μέχρι σήμερα, όταν καλλιτέχνες όπως ο William Kentridge δημιουργεί δυνατές ταινίες με σχέδια και η Tracey Emin σχέδια που εκφράζουν την προσωπική της θλίψη και μοναξιά.

Nτεμοντέ;

Αν και η δημοτικότητα της ζωγραφικής «ανεβοκατεβαίνει εδώ και αιώνες», η Balchin διαπιστώνει μια βαθιά ύφεση στη δεκαετία του 1970, όταν ο ακαδημαϊκός κόσμος της τέχνης την θεώρησε «εξαιρετικά ντεμοντέ» και σχολές όπως η Slade και η Royal Academy έπαψαν να τη διδάσκουν. Το Royal Drawing School (RDS) δημιουργήθηκε το 2000 για να επιλύσει αυτό το πρόβλημα και να αποτελέσει «ένα μέρος όπου καλλιτέχνες και άνθρωποι που ήθελαν να ζωγραφίσουν θα μπορούσαν να έρθουν και να δημιουργήσουν έργα τέχνης».

Η ζωγραφική χαίρει και πάλι εκτίμησης λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων της και της αίσθησης «ροής»που δημιουργεί – ειδικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας -. Η εισαγωγή σπουδαστών στο RDS, διπλασιάστηκε από το 2020 έως και σήμερα, από 1.000 σπουδαστές την εβδομάδα σε 3.000. «Πιστεύω ότι αυτό δείχνει ότι υπάρχει πραγματική επιθυμία για ανθρώπινη επαφή» , λέει η Balchin. «Όταν οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να είναι κοντά σε άλλους ανθρώπους(λόγω lockdown), τότε αντ’ αυτού, τους ζωγράφιζαν». Οι φοιτητές επιβεβαίωσαν ότι αυτό συνέβαλε στην καλή ψυχική τους υγεία. «Πολλοί ήρθαν αποκλειστικά γι’ αυτό… για να χαλαρώσουν από τους δύσκολους τους ρυθμούς της ζωής».

Η Claire Gilman, η επιμελήτρια του Drawing Center στη Νέα Υόρκη, είχε επίσης διαπιστώσει την «εκτίναξη του πάθους» για το σχέδιο κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού

Το να πιάνουμε ένα μολύβι ή ένα κάρβουνο και να δημιουργούμε με το νου μας σχέδια, μας φέρνει κοντά με τις απτικές μας δεξιότητες, ή την αίσθηση της αφής και μας προσφέρει μια ανάσα ή ξεκούραση από την αδιάκοπη ψηφιακή «αποστράγγιση», η οποία είναι σημαντική για την ψυχική υγεία.

Όταν η καλλιτέχνις Emily Haworth-Booth αρρώστησε, δεν ήταν σε θέση να εργαστεί. Η προσπάθεια να διαβάσει ή να γράψει την ζάλιζε, αφηγείται στο βιβλίο «Ways of Drawing». Ανακάλυψε ότι το στοχαστικό σχέδιο «έγινε ένα είδος άγκυρας που θα μπορούσε να ρίξει για να καθησυχάσει τον εαυτό της». Το σχέδιο «μείωσε σημαντικά το άγχος μου και επιβράδυνε την αναπνοή μου», λέει. Μετά από μια συνεδρία ζωγραφικής, εξιστορεί πως ένιωσε «την ανακούφιση και την έξαρση των ενδορφινών που συνήθως έχω βιώσει μετά από, ας πούμε, ένα μάθημα γιόγκα ή μια συνεδρία ψυχοθεραπείας»

Η Claire Gilman, η επιμελήτρια του Drawing Center στη Νέα Υόρκη, είχε επίσης διαπιστώσει την «εκτίναξη του πάθους» για το σχέδιο κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού και τη συνεχή αύξηση του από τότε: «Εκείνη την εποχή οι καλλιτέχνες επέστρεφαν στο σχέδιο για πολλούς λόγους – συμπεριλαμβανομένου του αποκλεισμού τους από τα στούντιο τους», αλλά αναγνωρίζει ότι η «επιθυμία να πάρεις ένα στυλό ή μολύβι και να αποτυπώσεις αμέσως τα συναισθήματά σου στο χαρτί», ειδικά σε «δύσκολες καταστάσεις», έχει καθολική απήχηση.

Η Zhang πιστεύει ότι η τέχνη έχει «τη δύναμη να απαλύνει τον ψυχικό πόνο»

Ψυχικό τραύμα

Η Gilman και ο Roger Malbert, επιμελητής και συγγραφέας για τη μοντέρνα τέχνη, συνεργάστηκαν για να δημιουργήσουν το «Drawing in the Present Tense», μια πλούσια εικονογραφημένη ανασκόπηση των ποικίλων προσεγγίσεων στο σχέδιο. Τα έργα των 74 σύγχρονων καλλιτεχνών που επιλέχθηκαν αποτυπώνουν, μεταξύ άλλων, τον ρόλο του σχεδίου ως τρόπο αντιμετώπισης του ατομικού και κοινωνικού τραύματος και της αναστάτωσης.

Ο Malbert ορίζει ως στόχο του σχεδίου «να διδαχτεί κάποιος να κοιτάει και να βλέπει τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο».

Η Κινέζα καλλιτέχνις Zhang Yanzi περιλαμβάνεται στο βιβλίο. Η αγάπη της για την «ιατρική και την πνευματική ευεξία» διαπερνά τα λεπτεπίλεπτα σχέδια της με τις κινεζικές μάσκες και τα λουλούδια, που απεικονίζουν «τη μυστηριώδη αλληλεπίδραση των ψυχικών και σωματικών φαινομένων και τις παθήσεις του νου και του σώματος». Η Zhang πιστεύει ότι η τέχνη έχει «τη δύναμη να απαλύνει τον ψυχικό πόνο».

Nύχτες με πανσέληνο

Ο καλλιτέχνης John Hewitt λέει ότι το άγχος που νιώθει επειδή μπορεί να κάνει ένα «άσχημο» σχέδιο εξισορροπείται από την ευχαρίστηση που αντλεί από «μια γραμμή που είναι τέλεια, τα απρόσμενα μοτίβα και ρυθμούς και άλλες μικρές επιτυχίες».

Ο Hewitt έχει μια μακρά, αξιόλογη σταδιοδρομία ως καθηγητής στο Royal College of Art αλλά και ως καλλιτέχνης ευρηματικών σχεδίων. Έχει δημιουργήσει εξώφυλλα για τους Pogues, έχει ζωγραφίσει άστεγους στο Μάντσεστερ «για να ευαισθητοποιήσει το πλήθος για το πρόβλημα των αστέγων»- και ήταν το μόνο άτομο (εκτός από το συνεργείο του BBC) που κλήθηκε να αποτυπώσει τις διεργασίες στο μνημόσυνο του ηθοποιού Laurence Olivier στο Αββαείο του Ουέστμινστερ.

Τι συμβαίνει όμως, Hewitt, με την τέχνη ως θεραπεία για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας; Το πιο κοντινό σε αυτό είναι οι ζωγραφιές που κάνει τις νύχτες με πανσέληνο. «Μου δίνουν τεράστια και άμεση απόλαυση, καθώς δεν ανταποκρίνονται σε κανένα κριτήριο «καλής» ζωγραφικής. Δεν ξέρω πως μοιάζουν μέχρι να μπω στο σπίτι: η ίδια η έκπληξη είναι η ανταμοιβή».

*Με πληροφορίες από BBC | Κεντρική φωτογραφία θέματος:  Royal drawing school | Instagram