Η Γιόκο Όνο και οι γυναίκες του Fluxus άλλαξαν τους κανόνες στην τέχνη και τη ζωή

Οκλαδόν πάνω από μια μεγάλη επιφάνεια χαρτιού με ένα πινέλο να κρέμεται ανάμεσα στα πόδια της, βρίσκεται στο κέντρο της σκηνής του Carnegie Hall ενώ μέλη του κοινού έρχονται να της κόψουν τα ρούχα με ψαλίδι. Φυσάει σαπουνόφουσκες προσπαθώντας να κάνει μουσικούς ήχους. Αυτές είναι μερικές από τις ενέργειες που γίνονται στο όνομα της τέχνης στο «Out of Bounds: Japanese Women Artists in Fluxus», στο Japan Society, μια έκθεση που επικεντρώνεται σε τέσσερις επαναστατικές γυναίκες, τη Shigeko Kubota, την Takako Saito, τη Mieko Shiomi και μία που πιθανώς όλες και όλοι έχετε ξανακούσει, τη Yoko Ono.

Το Fluxus ιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και άνοιξε το δρόμο για την εννοιολογική τέχνη, τον μινιμαλισμό, την περφόρμανς και το βίντεο. Είδε το μέλλον, με άλλα λόγια. Αντί να δημιουργούν παραδοσιακούς πίνακες ή γλυπτά, οι καλλιτέχνες αυτοί έκαναν πράγματα όπως να παίζουν παιχνίδια, να στέλνουν καρτ ποστάλ, να μαγειρεύουν γεύματα και να προσφέρουν οδηγίες εμπνευσμένες από μουσικές παρτιτούρες. Ο συνθέτης John Cage* ήταν μια κεντρική φιγούρα του κινήματος Fluxus.

(*Ο Τζoν Κέιτζ ήταν πειραματιστής συνθέτης και θεωρητικός της μουσικής, φιλόσοφος, ποιητής, εικαστικός καλλιτέχνης, χαράκτης, καθώς και ερασιτέχνης μελετητής και συλλέκτης μανιταριών. Ήταν πρωτεργάτης του αλεατορισμού, της ηλεκτρονικής μουσικής και της αντισυμβατικής χρήσης μουσικών οργάνων).

Δείτε το βίντεο για τις κυρίαρχες γυναίκες στο Fluxus 

Ήταν το Fluxus πραγματικά ένα σχέδιο για το μέλλον;

Το Fluxus στηριζόταν στη λογική της αντι-λογικής. Η σοβαρή, «ορθολογική» κοινωνία είχε προκαλέσει μαζική καταστροφή τον 20ό αιώνα. Ίσως οι νέες μέθοδοι παραγωγής πολιτισμού θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως πυροτεχνήματα ή ως σχέδιο για μια νέα κοινωνία.

Εστιάζοντας σε τέσσερις Γιαπωνέζες, η παράσταση θέτει το ερώτημα: Ποιος αντέχει στη δοκιμασία του χρόνου; Ποιος δεν αντέχει; Ήταν το Fluxus πραγματικά ένα σχέδιο για το μέλλον; Η έκθεση, την οποία οργάνωσαν οι Midori Yoshimoto και Tiffany Lambert, μαζί με την Ayaka Iida, περιλαμβάνει περίπου 150 αντικείμενα, τα οποία κυμαίνονται από κουτιά γεμάτα περίεργα αντικείμενα μέχρι βίντεο, ταινίες και φωτογραφίες.

Ένα από τα πράγματα που γίνεται αμέσως αντιληπτό είναι πόσο διεθνές ήταν το Fluxus – ένα προμήνυμα του σημερινού, πολύ πιο παγκόσμιου κόσμου της τέχνης. Οι Kubota και Shiomi μετακόμισαν στη Νέα Υόρκη το 1964 – εν μέρει επειδή ένιωθαν ότι οι προοπτικές καριέρας τους ήταν περιορισμένες στην Ιαπωνία – και γρήγορα ασχολήθηκαν με το Fluxus. Η Kubota επικεντρώθηκε σε καθημερινές δραστηριότητες, ετοιμάζοντας γεύματα και φτιάχνοντας τις «Flux Napkins» (1967).

Ένα από τα πράγματα που γίνεται αμέσως αντιληπτό είναι πόσο διεθνές ήταν το Fluxus – ένα προμήνυμα του σημερινού, πολύ πιο παγκόσμιου κόσμου της τέχνης

Προάγγελος όλων των σωματικών περφόρμανς

Το περιβόητο «Vagina Painting» (1965) της Kubota ήταν μια περφόρμανς κατά την οποία είτε προσάρμοσε ένα πινέλο στο εσώρουχό της είτε εισήγαγε το πινέλο στο σώμα της (οι λεπτομέρειες σχετικά με αυτό παραμένουν λίγο ασαφείς) και κουνιόταν πάνω από μια μεγάλη επιφάνεια χαρτιού.

Η ιδέα της «γέννησης» μιας ζωγραφικής και της χρήσης του σώματος με έναν τόσο χονδροειδή βασικό τρόπο βρήκε ανταπόκριση στη φεμινιστική τέχνη της Ana Mendieta και της Marina Abramovic, ή στο «Interior Scroll» (1975) της Carolee Schneemann, το οποίο συνίστατο στο να βγάζει ένα γραπτό κείμενο από τον κόλπο της. Από πολλές απόψεις, αυτό λειτούργησε ως προάγγελος όλων των σωματικών περφόρμανς που βλέπετε σήμερα στον κόσμο της τέχνης.

Η Kubota ήταν επίσης μια πρωτοπόρος καλλιτέχνης βίντεο. (Μια πρόσφατη έκθεση στο MoMA παρουσίασε μερικά από τα βιντεογλυπτά της.) Ένα από τα έργα της σε αυτή την έκθεση, το «Video Poem» (1970-75), παρουσιάζει μια οθόνη που παίζει κοντινές εικόνες του προσώπου της καθώς αυτή φωλιάζει μέσα σε έναν υπνόσακο. Πρόκειται για ένα γλυκό, κάπως θλιβερό έργο (ο υπνόσακος ήταν του πρώην φίλου της), αλλά όχι ένα blockbuster-έργο τέχνης.

Το περίφημο «Cut Piece» της, που παρουσιάστηκε στη Νέα Υόρκη το 1965 και κινηματογραφήθηκε από τους αδελφούς Maysles, παρουσιάζεται σε αυτήν την έκθεση

Φαντασία, τόλμη, σώμα, τεχνολογία

Η τεχνολογία και η σχέση με το σώμα ήταν ένας βασικός πυλώνας του Fluxus, όπως και για άλλους καλλιτέχνες, για παράδειγμα τον Nam June Paik, στη μεταπολεμική εποχή. Η θεωρία της πληροφορίας αναπτυσσόταν παράλληλα με τη θεωρία των παιγνίων. Αυτοί οι καλλιτέχνες επιλήφθηκαν του σκακιού, ενός μεσαιωνικού παιχνιδιού πολέμου και στρατηγικής, προσεγγίζοντάς το με έναν παράλογο, παιχνιδιάρικο τρόπο, δίνοντάς του υπερθετική θέση.

Τα εξαιρετικά ευφάνταστα και όμορφα κατασκευασμένα σετ σκακιού της Saito είναι από τα καλύτερα έργα εδώ. Το «Sound Chess» της Saito από το 1977 περίπου είναι ένα διαδραστικό έργο τέχνης με τη μορφή μιας σειράς πανομοιότυπων ξύλινων κύβων που περιέχουν διάφορα άγνωστα αντικείμενα (στην πραγματικότητα κουμπιά, φασόλια και κουδούνια). Ο θεατής μπορεί να τα σηκώσει και να τα κουνήσει ή να τα προσπαθήσει, να παίξει χρησιμοποιώντας την ακοή, τη μνήμη και την αφή.

Το «Grinder Chess» (1964) της καλλιτέχνιδας χρησιμοποιεί εξαρτήματα μηχανικού τρυπανιού ως πιόνια σκακιού και σχεδιάζει σετ σκακιού φτιαγμένα με μικροσκοπικά φυλλάδια ως πιόνια ή ένα γάντι ως σκακιέρα.

Τι σημαίνει ότι ξαναφτιάχνουμε το σκάκι; Σημαίνει, κυριολεκτικά, ξαναφτιάχνω τους κανόνες του παιχνιδιού. Και όμως, το σκάκι έχει γίνει ξανά δημοφιλές, στο διαδίκτυο μετά τη μίνι σειρά του Netflix, «The Queen’s Gambit» (2020). (Μια άλλη προσέγγιση του σκακιού στον κόσμο της τέχνης παρουσιάζουν οι  πίνακες του Hamishi Farah στη γκαλερί του Maxwell Graham στο Lower East Side, όπου οι πίνακες με τα παραδοσιακά ασπρόμαυρα πιόνια του σκακιού εξερευνώνται σε ένα φυλετικό πλαίσιο).

Η Shiomi δημιούργησε επίσης «ποιήματα δράσης»

Η Mieko Shiomi προήλθε από την πειραματική μουσική και τον αυτοσχεδιασμό, και αυτό είναι το δυνατό της χαρτί. Ένα βίντεο που προβάλλεται εδώ την δείχνει να εμφανίζεται το 1961 με την Ομάδα Ongaku, ένα ιαπωνικό σύνολο θορύβου και ήχου, φυσώντας σαπουνόφουσκες. (Το βίντεο περιλαμβάνει επίσης τον καλλιτέχνη Yasunao Tone, ιδρυτικό μέλος του ιαπωνικού τμήματος του Fluxus, ο οποίος θα εμφανιστεί στο Japan Society για αυτή την έκθεση).

Η Shiomi δημιούργησε επίσης «ποιήματα δράσης», όπως το «Event for Late Afternoon» (1963), το οποίο συνίστατο στο να κατεβάσει ένα βιολί από την κορυφή ενός κτιρίου στο επίπεδο του δρόμου χωρίς να βγάλει ήχο. Πολύ πριν από το διαδίκτυο και τις άμεσες παγκόσμιες συνδέσεις του, το «Χωρικό ποίημά της» αντιμετώπιζε την επικοινωνία ως δίκτυο. Η Shiomi παρείχε στους συμμετέχοντες κάρτες και οδηγίες να γράψουν κάτι πάνω τους, να τις τοποθετήσουν κάπου και να μιλήσουν για αυτό. Στη συνέχεια, σαν κοινωνικός επιστήμονας, παρακολουθούσε και χαρτογράφησε τα αποτελέσματα. Αυτές είναι ωραίες, ποιητικές χειρονομίες, αλλά δεν έχουν τη δύναμη κάποιων άλλων.

Και μετά ήταν η Γιόκο Όνο

Το περίφημο «Cut Piece» της, που παρουσιάστηκε στη Νέα Υόρκη το 1965 και κινηματογραφήθηκε από τους αδελφούς Maysles, παρουσιάζεται σε αυτήν την έκθεση. Βλέπετε την Ono να κάθεται στη σκηνή του Carnegie Hall, ενώ μέλη του κοινού έρχονται και της κόβουν τα ρούχα. Το «Cut Piece» – όπως και το καταπληκτικό «Grapefruit» της, ένα βιβλίο με οδηγίες και σχέδια που καλούσε τους αναγνώστες να κάνουν πράγματα όπως να γελούν, να βήχουν ή να ουρλιάζουν – έχει παιχτεί από ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, αποκτώντας ένα νέο νόημα ανάλογα με την εποχή και το περιβάλλον.

Βέβαια, η Ono έγινε περισσότερο γνωστή εκτός του κόσμου της πρωτοποριακής τέχνης ως σύντροφος του Τζον Λένον – και, για δεκαετίες, ως αποδιοπομπαίος τράγος για τη διάλυση των Beatles, την οποία πολλοί θεωρούν βολικό μισογυνιστικό και αντι-ασιατικό ισχυρισμό. Από την άλλη πλευρά, η διείσδυση της Ono στους Beatles μπορεί να συγκαταλέγεται στις καλύτερες, μη αναγνωρισμένες επιδόσεις της. (Τι θα γινόταν αν η Taylor Swift εμφανιζόταν σε εγκαίνια τέχνης αντί για γήπεδα ποδοσφαίρου; Αυτό θα άλλαζε το παιχνίδι).

Η πρόσφατη ταινία του Peter Jackson για τη δημιουργία του τελευταίου άλμπουμ των Beatles, το «Let It Be» (1970), κατέγραψε την Ono να κάθεται στο στούντιο και να κάνει πράγματα που θυμίζουν Fluxus: Να ζωγραφίζει σε ένα καβαλέτο, να τρώει ένα γλυκό, να ξεφυλλίζει ένα περιοδικό θαυμαστών του Lennon. Όπως παρατήρησε η Amanda Hess στους New York Times, είναι «σαν να στήνει ένα μαραθώνιο performance κομμάτι, και κατά κάποιο τρόπο το κάνει».

Δείτε το περίφημο «Cut Piece» της Γιόκο Όνο

«Ο Τζον Λένον διέλυσε το Fluxus»

Ο Αμερικανός καλλιτέχνης David Horvitz αντιστρέφει αυτό το σενάριο με ένα μπλουζάκι που γράφει: «Ο Τζον Λένον διέλυσε το Fluxus». Αυτό δεν είναι 100% ψέμα: Ο George Maciunas, ο λιθουανικής καταγωγής καλλιτέχνης που ήταν η κινητήρια δύναμη του Fluxus, πέθανε το 1978 και το κίνημα ναυάγησε μετά από αυτό. Μετά τον γάμο της με τον Lennon το 1969 όμως, η Ono είχε αρχίσει να φοβάται να εκτελεί το «Cut Piece» – δηλαδή να κάθεται μόνη της στη σκηνή καθώς άγνωστοι την πλησίαζαν κρατώντας ψαλίδια. (Η άγρια, πρωτο-πανκ μουσική της Ono θεωρείται σήμερα από ορισμένους πιο ριζοσπαστική και ενδιαφέρουσα από τις σόλο μουσικές προσπάθειες του Λένον).

Όπως και το μπλουζάκι του Horvitz, η έκθεση «Out of Bounds» προσφέρει έναν νέο τρόπο σκέψης για το Fluxus, τοποθετώντας τη συμβολή των Γιαπωνέζων γυναικών στο επίκεντρο και τους λευκούς Ευρωπαίους και Αμερικανούς άνδρες σε δευτερεύοντες ρόλους. Με μια λίστα από συνεχιζόμενες δραστηριότητες, η έκθεση φαίνεται επίσης να υποδηλώνει ότι ίσως το Fluxus δεν διαλύθηκε ποτέ, αλλά συνεχίζεται κάθε φορά που παίζουμε σκάκι ή ακολουθούμε τις οδηγίες της Ono για το «Grapefruit», ακούμε έναν καρδιακό παλμό ή τον ήχο της γης που γυρίζει, πατάμε σε όλες τις λακκούβες μιας πόλης ή, όπως πρότεινε η ίδια στο «Map Piece» (1964), «σχεδιάστε έναν χάρτη για να χαθείτε».

Ο σημερινός κόσμος της τέχνης χαρακτηρίζεται από τις μπιενάλε, τις εκθέσεις τέχνης και την αγορά τέχνης. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το ήθος του Fluxus, το οποίο επικεντρώθηκε σε πιο εφήμερες χειρονομίες και λιγότερο σε αντικείμενα αξίας. Και όμως, ολόκληρος ο κόσμος της σύγχρονης τέχνης λειτουργεί σαν ένα γιγαντιαίο παιχνίδι με υψηλά στοιχήματα. Ποιος είναι ορατός; Ποιος είναι εμπορεύσιμος; Ποιος μετράει; Ίσως, με την έμφασή του στην τυχαιότητα και στο φευγαλέο, το Fluxus προέβλεψε κάτι που δεν είχε καν συνειδητοποιήσει, και οι Ono & Company σχεδίαζαν, με μια έξυπνη χειρονομία κάθε φορά, τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

*Η έκθεση «Out of Bounds: Japanese Women Artists in Fluxus» θα παρουσιάζεται μέχρι τις 21 Ιανουαρίου στο Japan Society της Νέας Υόρκης / japansociety.org.

*Με στοιχεία από nytimes.com