Τα «αιρετικά» γραπτά του Πιερ Πάολο Παζολίνι για τη ζωγραφική είναι σπιρτόζικα και αντιφατικά

Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι (1922-75) – ποιητής, σκηνοθέτης και δημοσιογράφος με αιχμηρές θέσεις – ήταν διάσημος στην Ιταλία και φυσικά όχι μόνο λόγω της καυστικής του πένας και των ταινιών του, όπως το Mamma Roma (1962) και το Ευαγγέλιο του Ματθαίου (1964). Μετά τη δολοφονία του στην Όστια κοντά στη Ρώμη το 1975, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η δολοφονία δεν έγινε για κάτι που έγραψε ή παρήγαγε. Αντίθετα, καταδίκασε έναν νεαρό «από την παρανομία» όπου ο Παζολίνι έψαχνε για σεξ.

Ο Παζολίνι, ως «περιστασιακός ζωγράφος» έλεγε ότι η τέχνη αποτελούσε έμπνευση για τις ταινίες του. Σε φωτογραφία που απεικονίζεται σε εξώφυλλο βιβλίου, πόζαρε με ένα γαρύφαλλο τοποθετημένο ανάμεσα στα δόντια του, καθώς στέκεται μπροστά από την αυτοπροσωπογραφία του – ίδια πόζα, ίδιο λουλούδι. Αυτό το εξώφυλλο, αποτελεί «ωδή» στην αυτοπεποίθηση.

Photo: Pinterest

Επιφυλακτικότητα και ειρωνεία

Το «Αιρετική αισθητική: Ο Pasolini για τη ζωγραφική» είναι ένα πολυσύνθετο και αποσπασµατικό κράµα των γραπτών του: ζωηρά, πολεµικά, προσωπικά και αντιφατικά, πολλές φορές πικρόχολα. Ο στιγματισμός του Παζολίνι ως αιρετικού προηγήθηκε αυτού του τόμου, με τη συλλογή δοκιμίων του για τον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία του 1988 με τίτλο «Αιρετικός σενσουαλισμός».

Η αφηρημένη ζωγραφική, δεν ήταν ποτέ της αρεσκείας του Παζολίνι

Σπουδάζοντας στην Μπολόνια με τον ιστορικό τέχνης Roberto Longhi (1890-1970), υπέρμαχο του Piero della Francesca, του Caravaggio και του Cézanne, ο Pasolini ήταν υπερβολικά δειλός για να προσεγγίσει τον Longhi και έτσι δεν κατάφερε ποτέ να πάρει το πτυχίο του. Ο Παζολίνι αναφερόμενος στην κριτική αυστηρότητα του δασκάλου του, είπε: «Τον καιρό εκείνο, τον χειμώνα του πολέμου στην Μπολόνια, εκείνος ήταν σαν την Αποκάλυψη». «Πάντα περιοριζόταν αυστηρά στην εσωτερική λογική των μορφών. Το κόστος επομένως ήταν πάντα υψηλό. Εξ ου και η επιφυλακτικότητα και η ειρωνεία του».

View this post on Instagram

A post shared by Massimo Listri (@massimo_listri_official)

Είναι το έργο του Πικάσο, κίτς;

Ο Longhi μύησε τον Παζολίνι στο φως του «διαφορετικού κόσμου» του Caravaggio, έγραψε ο πρώην μαθητής του το 1974, «γεγονός που εξηγείται λαμπρά από την υπόνοια του Longhi ότι ο Caravaggio ζωγράφιζε ενώ κοιτούσε διάφορες φυσιογνωμίες να αντικατοπτρίζονται σε έναν καθρέφτη». Ο Pasolini συνεχίζει: «Αυτές ήταν οι φιγούρες που είχε επιλέξει [ο Καραβάτζιο] βάσει ενός συγκεκριμένου ρεαλισμού: παραμελημένα αγοράκια για θελήματα στους μανάβηδες, κοινές γυναίκες που αγνοούνται εντελώς, κ.λπ… όλα στον καθρέφτη φαίνονται αιωρούμενα, σαν μια υπέρμετρη «ποσότητα αλήθειας», του πραγματικού. Τα πάντα φαίνονται νεκρά».

Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για το Mamma Roma του Pasolini, μια οικογενειακή τραγωδία που διαδραματίζεται στις φτωχογειτονιές της Ρώμης. Ο Παζολίνι έγινε έξαλλος όταν οι κριτικοί ταύτισαν τον Νεκρό Χριστό του Andrea Mantegna (γύρω στο 1480) με το πτώμα ενός εφήβου στην τελευταία σκηνή της ταινίας, δηλώνοντας: «Ο Μαντένια δεν είχε καμία σχέση με αυτό. Καμία! Καθόλου!» Τότε, επικαλέστηκε τον δάσκαλό του: «Αγαπητέ Longhi, σε παρακαλώ πες κάτι. Εξήγησε πώς όταν «μικραίνεις» ένα σώμα και τοποθετείς τα πέλματα των ποδιών του προς την κάμερα δεν αρκεί για να μιλήσεις για την επιρροή του Mantegna. Είναι τυφλοί;»

Οι κομμουνιστές είχαν στενές σχέσεις με τον Πικάσο, που τότε ήταν πιστό μέλος του κόμματος

Η αφηρημένη ζωγραφική, δεν ήταν ποτέ της αρεσκείας του Παζολίνι. Ενστερνίζονταν την άποψη του Palmiro Togliatti, ηγέτη του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (PCI), ο οποίος επίσης περιφρονούσε την αφηρημένη τέχνη και τους πίνακες του Giorgio Morandi- «γεμάτα μπουκάλια, άδεια μπουκάλια και φαντάσματα μπουκαλιών», συνήθιζε να λέει. Παρόλα αυτά, ο Pasolini θαύμαζε τον Morandi και εξέφρασε τις αντιρρήσεις του στο ποίημα του Picasso (1953), θέτοντας υπό αμφισβήτηση το κιτς έργο του Picasso «Περιστέρι σε πτήση» του 1950, το οποίο το PCI αναπαρήγαγε με σφυρί και δρεπάνι στις κάρτες μελών του.

View this post on Instagram

A post shared by Pier Paolo Pasolini (@_pierpaolopasolini)

Οι κομμουνιστές είχαν στενές σχέσεις με τον Πικάσο, που τότε ήταν πιστό μέλος του κόμματος. Το 1953 στη Ρώμη, πραγματοποιήθηκε η μεγαλύτερη έκθεση του Πικάσο που έχει διοργανωθεί μέχρι και σήμερα. Ο Παζολίνι δεν ενθουσιάστηκε: «Εμφανίζεται / ανάμεσα στο πλήθος, και προσφέρει σε μια εποχή που δεν υφίσταται: / προσποιούμενος με τα εργαλεία της δικής του παλιάς / φαντασίας. Αχ, αυτή η ανελέητη Ειρήνη / του, αυτό το ειδύλλιο των λευκών ουρακοτάγκων, λείπει από το λαϊκό συναίσθημα».

«Αιρετική αισθητική»

Ο ιστορικός τέχνης T.J. Clark γράφει στον πρόλογο του «Αιρετική αισθητική»: «Ο μαρξισμός του Παζολίνι αποδείχθηκε, όσο ζούσε, ελάχιστα πιο δημοφιλής στην αριστερά από ό,τι στη δεξιά. Οι «λιτανείες» των μαρξιστικών μετριοτήτων διαβεβαίωναν τους πιστούς ότι ο σκηνοθέτης ήταν ένας απλά, κακός μαρξιστής. Το πιστεύουν ακόμα. Λες και η «κακία» δεν ήταν πάντα το ζητούμενο».

Η συλλογή κλείνει με τις σκέψεις του Παζολίνι για τον Άντι Γουόρχολ από το 1975

Πιο κοντά στο πολιτικό γούστο του Παζολίνι, λένε οι επιμελητές του βιβλίου Ara H. Merjian και Alessandro Giammei, ήταν οι περιφερειακές «διαλεκτικές» κουλτούρες, που είχαν τις ρίζες τους στην τοπική ομιλία, στιγματισμένη από τους «αληθινούς» Ιταλούς ως «διάλεκτος») στο αγροτικό Φρίουλι, όπου μεγάλωσε, ή στις φτωχογειτονιές της Ρώμης, όπου η αλλόκοτη τοπική ομιλία απαιτούσε μετάφραση για πολλούς Ιταλούς. Ο Παζολίνι έλκεται από τους ζωγράφους της Φρίουλι, ιδίως από τον Τζουζέπε Ζιγκάινα (1924-2015), ο οποίος ήταν σύμβουλος του Παζολίνι στην ταινία του Teorema (1968), μια σατιρική αλληγορία για μια πλούσια οικογένεια που «πεθαίνει», της οποίας ο καταθλιπτικός έφηβος γιος πετάει χρώματα σε επιφάνειες, όπως ακριβώς ο Τζάκσον Πόλοκ.

View this post on Instagram

A post shared by Pier Paolo Pasolini (@_pierpaolopasolini)

Η συλλογή κλείνει με τις σκέψεις του Παζολίνι για τον Άντι Γουόρχολ από το 1975. Η Ιταλία υπέφερε από μια ενοχλητική ομοιομορφία, τροφοδοτούμενη από τον καταναλωτισμό και την  τηλεόραση, πίστευε ο Pasolini, αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες έμοιαζαν να κρατούν τα ηνία, με καλλιτέχνες όπως ο Γουόρχολ να εκμεταλλεύονται αυτή την τάση. Στον κατάλογο της πρώτης μεγάλης έκθεσης Warhol στην Ιταλία, ο Παζολίνι παρατήρησε: «Έχω μπροστά μου τις μεταξοτυπίες του Warhol και αρκετούς πίνακες ζωγραφικής. Η εντύπωση που δίνουν είναι αυτή μιας τοιχογραφίας που απεικονίζει διάφορες ίσες φιγούρες, όλες σε μετωπική πόζα. Οι φιγούρες επαναλαμβάνονται σε σημείο που να χάνουν την ατομική τους ταυτότητα και γίνονται, σαν δίδυμες, αναγνωρίσιμες μόνο από το χρώμα των ρούχων τους». Ήταν ένα από τα τελευταία πράγματα που έγραψε ο Παζολίνι.

*Με πληροφορίες από: The art newspaper | Κεντρική φωτογραφία θέματος: Wikimedia Commons | Ernest Pignon-Ernest