Το τσεχοφικό μικροσκόπιο

Μια ενδιαφέρουσα και πλήρως αποκαλυπτική οπτική στην παγκόσμια θεατρική ιστορία είναι η μελέτη της παρουσίας, των συμπεριφορών, των αντιδράσεων και των λύσεων που δίνουν οι γυναίκες μέσα στις συνθήκες, ηθικές, υλικές, θεσμικές, κάθε εποχής.

Είναι μέγα μάθημα κατανόησης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού η θέση της γυναίκας ήδη στα ομηρικά έπη και αργότερα στις τραγωδίες. Από την Ανδρομάχη, την Πηνελόπη, την Ελένη, την Κασσάνδρα οι χαρακτηρολογικές αποστάσεις είναι σχεδόν ιλιγγιώδεις.

Αφήνω έξω από την έρευνα τις ιέρειες και τις προφήτισσες, διότι η κατανόηση της ύπαρξής τους στο κοινωνικό περιβάλλον όπου δρουν είναι έξω από τα κριτήρια της τρέχουσας κοινής λογικής.

Οι ηρωίδες του Ομήρου

Εκείνο που πρέπει κάθε φορά να μας εντυπωσιάζει είναι το δεδομένο κοινωνικό, οικονομικό, θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούν οι γυναίκες της αρχαϊκής εποχής. Οι ηρωίδες του Ομήρου έχουν μια παρουσία που δεν εξηγείται από τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία όπου δρουν.

Αλλη θέση είχε η γυναίκα στον οίκο των αναγνωστών του ομηρικού έπους. Μπορεί η Πηνελόπη να είναι πρότυπο της οικογενειακής ηθικής συμπεριφοράς, αλλά μια Ιφιγένεια που φτάνει στη βάρβαρη χώρα των Ταύρων, αναζητώντας και με σχέδιο απελευθέρωσης τον αδελφό της, είναι πέρα από τη συνθήκη που δρουν οι αναγνώστες του έπους.

Και λέω αναγνώστες, γιατί οι γυναίκες της εποχής, ακόμη και στην κλασική περίοδο, δεν γνώριζαν ανάγνωση και είναι πρόβλημα αν οι ραψωδοί στα γεύματα όπου απήγγελλαν τα ομηρικά έπη είχαν ακροατήριο γυναίκες. Οι γυναίκες μάλλον κρυφάκουγαν από τον γυναικωνίτη ή το μαγειρειό.

Είναι μέγα και άκρως διαφωτιστικό το γεγονός πως στα λογοτεχνικά έργα της εποχής πρωταγωνιστούν γυναίκες που ενεργούν αυτόνομα και συχνά τολμηρά, ακόμη και στις παρυφές της τρέχουσας ηθικής.

Η θέση της γυναίκας

Ενα ερευνητικό βλέμμα στην παγκόσμια λογοτεχνία είναι αποκαλυπτικό, όπως έγραψα, για μια κατανόηση της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία της εποχής και στα λογοτεχνικά κείμενα που αναδεικνύουν μια γυναικεία περιπέτεια ευκταία ή ιδανική ή απλώς φανταστική.

Καμιά σχέση δεν έχουν οι γυναίκες στο έπος ή στην τραγωδία με τη γυναίκα του Σωκράτη την εποχή της ακμής του δημοκρατικού καθεστώτος στην Αθήνα, όπως εμφανίζεται από τον Πλάτωνα να επισκέπτεται στη φυλακή τον μελλοθάνατο Σωκράτη.

Από αυτή τη σκοπιά βλέποντας τον κόσμο, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο επαναστατική ήταν η λογοτεχνία και πόσο προφητική, αφού σχεδίαζε έναν κόσμο που ήταν ακόμη στη μήτρα της κοινωνίας.

Κάνοντας μεγάλα άλματα στην ιστορία της Ευρώπης, διαπιστώνουμε πως την ίδια ακριβώς εικόνα στον κοινωνικό ιστό είχε και η κοινωνία της τσαρικής Ρωσίας και η παρουσία της γυναίκας στη λογοτεχνία ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα.

Η γυναίκα στα έργα του Τσέχοφ

Θα εντοπίσω κατά την έρευνα στα έργα του Αντον Τσέχοφ ένα έργο κυριολεκτικά εξαντλητικό στην ανίχνευση της γυναικείας παρουσίας στην κοινωνία της εποχής του.

Οταν γράφει ο Τσέχοφ τα έργα, δεν έχει συμπληρωθεί μισός αιώνας από την κατάργηση της δουλείας στη Ρωσία! Και η γυναίκα ήταν σεβαστή για τον ρόλο της στην οικογενειακή παρουσία στην κοινότητα, αλλά άκρως απορριπτική στους θεσμούς της εξουσίας.

Ο Τσέχοφ μεγάλωσε σε ένα καθεστώς όπου κυριαρχούσε η δουλεία και είχε την τραγική εμπειρία, μετά την κατάργησή της, να υπάρχουν ρώσοι πολίτες που ένιωθαν ξεκρέμαστοι χωρίς τη δουλική υποταγή.

Στον «Βυσσινόκηπο» έχουμε το τραγικό φινάλε του έργου, όπου οι ένοικοι εγκαταλείποντας την κατοικία τους, παλιό σχεδόν φέουδο, ξεχνούν τον υπερήλικο υπηρέτη Φιρς, που γεννήθηκε και γέρασε εκεί, μέσα στο έρημο σπίτι να κρατιέται από τα έπιπλα και τις συνήθειες ως το μόνο ασφαλές καταφύγιο.

Αν θέλει κανείς να συλλάβει το συγγραφικό ήθος και το ύφος του Τσέχοφ, πρέπει να επισκεφθεί τα μονόπρακτά του, όπου (έγραφα παλιότερα) «οι πυρήνες της δραματουργίας του ξεκινούν από το γκροτέσκο και το ύφος του οδηγεί κατευθείαν στον κριτικό ρεαλισμό. Ενας συγγραφέας που γράφει τέτοια μονόπρακτα δεν μπορεί να καταλήξει ποτέ στον νατουραλισμό, όπως θέλησε να μας επιβάλει ο Στανισλάφσκι».

Θυμίζω πως ο Τσέχοφ διαφωνούσε ριζικά με τις σκηνοθεσίες του Στανισλάφσκι στα έργα του.

Το 1976 το Θέατρο Σάτιρας των Βασίλη Διαμαντόπουλου – Γιώργου Μιχαλακόπουλου παρουσίασε σε ενιαία παράσταση τα τέσσερα πιο γνωστά και σημαντικά τσεχοφικά μονόπρακτα: «Οι βλαβερές συνέπειες του καπνού», «Αίτηση γάμου», «Η αρκούδα», «Η επέτειος».

Σημείωνα τότε στην κριτική μου, μεταξύ άλλων: «Τα τέσσερα μονόπρακτα έχουν όλα τα μοτίβα και δυνάμει όλες τις καταστάσεις που θα συναντήσει κανείς στα μεγάλα θέματα του Τσέχοφ. Με λίγη προσοχή τα εντοπίζει ο υποψιασμένος. Θα έλεγα ότι η πυκνότητα της γραφής εδώ, που λίγο ακόμα και θα έφτανε στην έκρηξη του δραματικού πυρήνα, είναι αποτελεσματικότερη, γιατί είναι δραστικότερη από τη διαθεσιμότητα που ενυπάρχει στα μεγάλα έργα, όπου η έκρηξη δηλώνεται είτε μηχανικά (αυτοκτονίες ή απόπειρες) είτε μετατίθεται έξω από τον δραματικό χρόνο. Στα μονόπρακτα έχουμε ωρολογιακές βόμβες, στα μεγάλα έργα πυρηνικές αλυσιδωτές αντιδράσεις ή πυροδοτήσεις με φιτίλι, όπου ο θεατής βλέπει το αργό προχώρημα της σπίθας, αλλά η έκρηξη γίνεται πέρα από τον θεατρικό ορίζοντα».

Ακόμα και στο πρωτόλειό του, τον «Πλατόνοφ», «χρειάζεται μια μπρούτα τεχνική, ρυθμούς σίγουρους, σαφήνεια στα σχήματα και νευρικό σχέδιο στην όλη σύλληψη».

Οσο για τις «Τρεις αδελφές», «[…] οι χαρακτήρες είναι όλοι κωμικοί. Ο Τσέχοφ γελοιοποίησε το θέατρο χαρακτήρων και το θέατρο ιδεών. Χαρακτήρες και ιδέες, ήθος και διάνοια είναι πρόσκαιρες προσαρμογές του ενστίκτου, τεχνάσματα για την επιβίωση. Αλλού έχω αναφερθεί στον τρόπο που ο Τσέχοφ προχώρησε από τις πραγματικές αυτοκτονίες (παλιό μοτίβο του θεάτρου ιδεών) στις γελοίες απόπειρες αυτοκτονίας ή στις γελοίες μονομαχίες – τεχνάσματα για την επιβίωση».

Είναι πάντα ενδιαφέρον για έρευνα το θέμα των γυναικείων χαρακτήρων στα έργα ανδρών, όχι μόνο του Τσέχοφ – από τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Αριστοφάνη έως τον Γκαίτε, τον Πιραντέλο, τον Καμπανέλλη, τον Παύλο Μάτεσι.

Η πινακοθήκη των τσεχοφικών ηρωίδων

Μια απλή ανάγνωση των έργων του Τσέχοφ θα μας φέρει ενώπιον μιας πινακοθήκης γυναικείων χαρακτήρων. Οι ιστορικοί του ρωσικού θεάτρου εξηγούν συχνά πως η προτίμηση του Τσέχοφ σε γυναικείους χαρακτήρες οφείλεται και στη γυναίκα του, τη μεγάλη πρωταγωνίστρια του Στανισλάφσκι, την Ολγα Κνίπερ. Οπως και να έχει, η πινακοθήκη των τσεχοφικών ηρωίδων είναι πλούσιο πεδίο θεατρολογικής και ιστορικής έρευνας.

Στον «Γλάρο» κυριαρχούν δύο τελείως αντίθετες γυναικείες παρουσίες. Η αυταρχική Αρκάντινα και η Νίνα δρουν παράλληλα και εξ αντιθέτου σημείου εκκίνησης, αλλά σηματοδοτούν μια ενδιαφέρουσα κοινωνική πλευρά της γυναίκας στην προεπαναστατική Ρωσία.

Είναι πάντα άξιο διερεύνησης, όπως προείπα, το γεγονός ότι άνδρες δραματουργοί όχι μόνο φώτισαν γυναικείες συνειδήσεις, ενέργειες, αγωνίες, τόλμες, αλλά και συνετέλεσαν στην αλλαγή των κοινωνιών πάνω στο γυναικείο πρόβλημα, είτε πολιτικό, είτε κοινωνικό, είτε ψυχολογικό, είτε ταξικό.

Μετά την παράσταση της «Μήδειας» του Ευριπίδη, ούτε οι αθηναίοι θεατές (μόνο άνδρες), ούτε οι πολιτικοί, ούτε οι δάσκαλοι στην Αθήνα ήταν ανεπηρέαστοι και αδιάφοροι. Ούτε στη Ρώμη μετά τη «Μήδεια» του Σενέκα, ούτε στην Αγγλία μετά τη Λαίδη Μάκβεθ, ούτε στην Ελλάδα μετά την «Τρισεύγενη» του Παλαμά, ούτε στην Ισπανία μετά «Το σπίτι της Μπερνάρντα Αλμπα».

Και μόνο που η ηρωίδα του Τσέχοφ – πού; Στην τσαρική Ρωσία – διαλέγει τη φυγή από τα στεγανά κοινωνικά δεσμά, και αυτό γίνεται μέσω ενός λαϊκού πολιτισμικού διαόλου, του θεάτρου, δείχνει πως η κοινωνία είναι ώριμη για να συζητήσει, έστω, το πρόβλημα της γυναικείας χειραφέτησης και να το λύσει.

Στον «Βυσσινόκηπο» του Τσέχοφ τρεις γυναικείες παρουσίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα κοινωνικής ηθικής. Η Λιουμπόφ, η ψυχοκόρη Βάρια, η νεαρή Ανια καλύπτουν αυτό το φάσμα γυναικείων αντιδράσεων στα αιχμηρά προβλήματα που θέτει μια κοινωνία την παραμονή που βράζει η λαϊκή οργή, η οποία θα οδηγήσει στην επανάσταση.

Ο βυσσινόκηπος είναι ένα έξοχο σύμβολο πολλαπλών σημασιών και προβληματισμών. Ενα καρποφόρο δέντρο ξυλεύεται για να αλλάξει υπηρεσία το γόνιμο έδαφος, μετατρεπόμενο σε οικόπεδο της νέας πολιτικής της εργασίας, του πλούτου και της οικογένειας.

Στις «Τρεις αδελφές» ο τσεχοφικός ψυχολόγος των προβλημάτων μιας εποχής που επαναστατικά και βίαια αλλάζει, παρακολουθεί μέσα στο ίδιο οικογενειακό κύτταρο τις διαφορετικές αφορμές, τα αίτια και τις αποφάσεις στις προκλήσεις των καιρών. Στον «Θείο Βάνια» η Σόνια και η Ελενα καλύπτουν ένα άλλο φάσμα της κοινωνικής συνθήκης.

Ο Τσέχοφ, εκτός του μεγάλου θεατρικού ταλάντου του, ήταν και ως γιατρός γνώστης της παθολογίας των νέων καιρών.

Premium έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ»