Ηρακλής Παπαϊωάννου: «Ζούμε όλο και περισσότερο μέσα από εικόνες αντικαθιστώντας τα αληθινά βιώματα»

Ένα μέλος της φυλής αυτοχθόνων Xakriabá στη Βραζιλία κρατά μια φωτογραφική μηχανή και την προτάσσει ως άλλο βέλος, ενώ ένα ζευγάρι φωτογραφίζεται στην παραλία της Κοπακαμπάνα φορώντας στολές αστροναυτών, σε ένα σκωπτικό σχολιασμό της ανάγκης και της επιταγής να κυκλοφορούν ασφαλείς στην πόλη τους την περίοδο της πανδημίας.

Παραμορφωμένα πορτρέτα πολιτικών ηγετών και άδεια κοινοβουλευτικά έδρανα συνυπάρχουν με φωτογραφίες από οικογένειες Ρομά, την παραδοξότητα της αμερικανικής κοινωνίας και τις επιπτώσεις του Brexit στην καθημερινότητα των απλών πολιτών. Γκροτέσκ φωτογραφίες από το αδυσώπητο κυνήγι για τον μυθικό πλούτο και την επίδειξή του «συνομιλούν» με ιστορικές φωτογραφίες από τα οδοφράγματα του Μάη του ’68 στο Παρίσι, σκηνές διαμαρτυρίας και διαδηλώσεις από την Ουγγαρία, την Αθήνα, την Ινδία, την Αυστρία και το Ρίο Ντε Τζανέιρο και στιγμιότυπα που καταγράφουν τη ραγδαία άνοδο λαϊκιστικών κομμάτων και ακροδεξιών κινημάτων διεθνώς.

Και τέλος, σε ποιο βαθμό μια σημαία παραμένει σύμβολο αν αυτή χάσει την εικονιστική της αποτύπωση;

«PERSON WHO WOULD RATHER NOT BE IN MARRICKVILLE_1985» / Photo: Emmanuel Angelicas

«Το φάντασμα του λαού»

Όλα τα παραπάνω είναι κάποιες από τις φωτογραφικές ιστορίες που αποτυπώνονται στην κεντρική έκθεση της Thessaloniki PhotoBiennale 2023 του MOMus με τίτλο «Το φάντασμα του λαού», υπό την επιμέλεια του ιστορικού της τέχνης και θεωρητικού της φωτογραφίας Julian Stallabrass και τη συμμετοχή 25 φωτογράφων και καλλιτεχνών.

Η έκθεση, που θα παρουσιαστεί στους χώρους του MOMus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και του MOMus-Πειραματικού Κέντρου Τεχνών στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, από τις 20 Οκτωβρίου 2023 έως τις 11 Φεβρουαρίου 2024, διερευνά τις πολλές διαφορετικές πτυχές του λαϊκισμού μέσα από τη φωτογραφία και το βίντεο και αποτελεί τη διεθνή, πρωτότυπη παραγωγή της φετινής διοργάνωσης, με έργα καλλιτεχνών από χώρες όπως η Βραζιλία, η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Ινδία, η Ιταλία, οι Φιλιππίνες, η Πολωνία, η Ουκρανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ.

Η κεντρική έκθεση της Thessaloniki Photobiennale 2023 έχει τίτλο «Το φάντασμα του λαού», σε επιμέλεια του διακεκριμένου ιστορικού τέχνης και φωτογραφίας Julian Stallabrass, και εξετάζει τη σχέση της φωτογραφίας με το φαινόμενο του λαϊκισμού

Photo: Κώστας Καψιάνης από την έκθεση «Το φάντασμα του λαού»

Ένα σταυροδρόμι συνάντησης της ελληνικής με τη διεθνή φωτογραφική δημιουργία

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου, Επιμελητής και Προϊστάμενος του Τμήματος Συλλογών του MOMus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, βάζει λέξεις στα κάδρα της εποχής μας, με αφορμή την έκθεση  Τhessaloniki PhotoBiennale 2023. Μαζί με την Ηρώ Κατσαρίδου, Διευθύντρια του MOMus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης έχουν από κοινού τον συντονισμό της φετινής διοργάνωσης.

«Γεννήθηκα στη Θεσσαλονίκη και εργάζομαι στο Μουσείο Φωτογραφίας σχεδόν από την ίδρυσή του, και στο φεστιβάλ από το 1993. Τα καθήκοντά μου στο μουσείο περιλαμβάνουν μέχρι σήμερα κυρίως την επιμέλεια εκθέσεων και εκδόσεων, την οργάνωση της συλλογής, τη διοργάνωση του φεστιβάλ. Παράλληλα, ασχολούμαι με την έρευνα και τη συγγραφή κειμένων και δοκιμίων για τη φωτογραφία, τη μετάφραση σχετικών βιβλίων» μας συστήνεται, αρχικά.

-Πείτε μου την ιστορία του θεσμού. 

Η Thessaloniki Photobiennale είναι ένα από τα παλαιότερα φωτογραφικά φεστιβάλ στην Ευρώπη, που ιδρύθηκε το 1988 από τον φωτογράφο και αρχιτέκτονα Άρι Γεωργίου. Τη δεκαετία του ΄90 εξελίχθηκε σταδιακά σε ένα σταυροδρόμι συνάντησης της ελληνικής με τη διεθνή φωτογραφική δημιουργία, της ιστορικής με τη σύγχρονη. Αναγνωρίζοντας τη σημασία της προσπάθειας, η Πολιτεία θεσμοθέτησε το 1997 το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης που έκτοτε έχει αναλάβει και τη διοργάνωση του φεστιβάλ στην πιο σύγχρονη εκδοχή του.

Η φωτογραφία υπήρξε πάντοτε τεχνολογία και ως τέτοια διαμορφώθηκε σε αρκετές περιπτώσεις από τις τεχνολογικές αλλαγές κάθε εποχής. Η τεχνολογία ΑΙ είναι κάτι πολύ καινούργιο ακόμη για να αποτιμηθούν οι αλλαγές που φέρνει

Photo: Βίκυ Γεωργίου από τη σειρά «Black Yard»

-Θέλετε να μου μιλήσετε για το θέμα της φετινής έκθεσης;

Η κεντρική έκθεση της Thessaloniki Photobiennale 2023 έχει τίτλο «Το φάντασμα του λαού», σε επιμέλεια του διακεκριμένου ιστορικού τέχνης και φωτογραφίας Julian Stallabrass, και εξετάζει τη σχέση της φωτογραφίας με το φαινόμενο του λαϊκισμού. Οι εργασίες που παρουσιάζονται σ’ αυτήν μπορεί να αφορούν τη σχέση πολιτικής και εικόνας, να ανιχνεύουν το φαινόμενο στις διάφορες μορφές του ή το πώς ο λαός προσπαθεί να τη χρησιμοποιήσει σαν ασπίδα, σε μια περίοδο που αναφύονται διάφορα ακραία σχήματα και αξιώνουν επιτακτικά την προσοχή του κοινού. Το σύνολο του φεστιβάλ περιλαμβάνει 25 εκθέσεις σε 19 χώρους, με περισσότερους από 100 καλλιτέχνες από πολύ διαφορετικά μέρη του κόσμου. Η διάρκεια πολλών από τις εκθέσεις είναι μέχρι τις 11 Φεβρουαρίου.

-Πόσο άλλαξε η τεχνητή νοημοσύνη την εικόνα;

Η φωτογραφία υπήρξε πάντοτε τεχνολογία και ως τέτοια διαμορφώθηκε σε αρκετές περιπτώσεις από τις τεχνολογικές αλλαγές κάθε εποχής. Η τεχνολογία ΑΙ είναι κάτι πολύ καινούργιο ακόμη για να αποτιμηθούν οι αλλαγές που φέρνει. Σίγουρα απειλεί σημαντικά το «πρότυπο αλήθειας» της φωτογραφικής εικόνας, που έχει ήδη δεχθεί δίκαιη και άδικη κριτική. Το βασικό ερώτημα όμως είναι για μένα, αν η εικόνα ΑΙ δημιουργείται με τη βοήθεια ενός αλγόριθμου, ποιος τον τροφοδοτεί με πληροφορίες; Ποιος τον εκπαιδεύει και τελικά ποιος ελέγχει τα πρότυπα εικόνων που δημιουργεί;

-Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να δημιουργήσει ψευδείς εικόνες. Υπάρχει προστασία για αυτό;

Κάθε εικόνα τεχνητής νοημοσύνης σχεδόν είναι πλασματική, αφού εικονίζει συνήθως μια πραγματικότητα με συνθήκη πιστότητας χωρίς καμία πραγματική αναφορά σ’ αυτήν. Ο πρώτος βαθμός προστασίας θα έπρεπε θα ήταν ίσως οι φωτογραφίες ΑΙ να φέρουν ειδική σχετική σήμανση.

Αν ζούμε όμως όλο και περισσότερο μέσα από εικόνες (τη δική μας και πολλές άλλες) δεν πρέπει να μάθουμε να τις διαβάζουμε; Να κατανοούμε τι ζητούν από εμάς και πώς μας επηρεάζουν;

Photo: Daniel Mayrit από την έκθεση «Το φάντασμα του λαού»

-Τυχερή στιγμή, επαγρύπνηση, μάτι, εκπαίδευση, γνώση. Ποιο από τα πέντε είναι πιο σημαντικό για την επίτευξη μιας σπουδαίας εικόνας;

Όλα όσα αναφέρετε μπορούν δυνητικά να είναι σημαντικά, πάνω από όλα όμως η καλλιέργεια του βλέμματος μέσα από τη μελέτη της φωτογραφικής (και κάθε άλλης) τέχνης, τη θεωρητική κατάρτιση, την κατανόηση του πλαισίου της εποχής, των δυνατοτήτων του μέσου, των διαφορετικών εφαρμογών του, συνιστώσες που οδηγούν τελικά εγγύτερα στην θεμελίωση μιας προσωπικής γλώσσας.

Το βασικό ερώτημα όμως είναι για μένα, αν η εικόνα ΑΙ δημιουργείται με τη βοήθεια ενός αλγόριθμου, ποιος τον τροφοδοτεί με πληροφορίες; Ποιος τον εκπαιδεύει και τελικά ποιος ελέγχει τα πρότυπα εικόνων που δημιουργεί;

-Μπορεί μια εικόνα να σοκάρει σήμερα ή τα έχουμε δει όλα;

Νομίζω ότι μπορεί, δυστυχώς, καθώς ο άνθρωπος  δεν έχει πάψει να μας εκπλήσσει με την αγριότητά του, παρά την πρόοδο του σύγχρονου πολιτισμού. Το ερώτημα μπορεί να τεθεί και αλλιώς. Επιτρέπεται στη φωτογραφία σήμερα πλέον να σοκάρει το κοινό ή τα περισσότερα mainstream μίντια επικαλούμενα την προστασία του κοινού αποφεύγουν να το κάνουν;

-Τι αλλάζει, κατά τη γνώμη σας, σε μια κοινωνία που έχει μάθει να βλέπει το πρόσωπό της καθημερινά σε οθόνες; 

Ζούμε όλο και περισσότερο μέσα από εικόνες αντικαθιστώντας τα αληθινά βιώματα. Αυτό κατ’ αρχήν είναι τρομακτικό, επιφέρει μια αποστασιοποίηση στις ανθρώπινες σχέσεις, στην ενεργή συμμετοχή και σε άλλες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Αν ζούμε όμως όλο και περισσότερο μέσα από εικόνες (τη δική μας και πολλές άλλες) δεν πρέπει να μάθουμε να τις διαβάζουμε; Να κατανοούμε τι ζητούν από εμάς και πώς μας επηρεάζουν; Το στοίχημα της εποχής μας είναι, κατά τη γνώμη μου, ο οπτικός αλφαβητισμός, διαδικασία για την οποία στις περισσότερες χώρες γίνονται ελάχιστα πράγματα στο εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι τυχαίο αυτό;

Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου / Photo: Stefen Chow, 2018