Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι (Μέρος Γ’)

Το διαλεκτικό μωσαϊκό της 1ης προχριστιανικής χιλιετίας, όπως το περιγράψαμε συνοπτικά στα δύο προηγούμενα άρθρα μας, αποτέλεσε τη βάση για τη διερεύνηση της καταγωγής των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων, με άλλα λόγια για το βέλτιστο δυνατό προσδιορισμό της γλωσσικής εικόνας και της 2ης προχριστιανικής χιλιετίας. Το εγχείρημα αυτό, της αποκατάστασης του γλωσσικού χάρτη πρώιμων εποχών, είναι σε κάθε περίπτωση πολύ δύσκολο, όπως υποδηλώνει και η διάσταση απόψεων μεταξύ των μελετητών των αρχαιοελληνικών διαλέκτων.

Το πρώτο θεμελιώδες ζήτημα που απασχολεί τους ερευνητές είναι το εάν ο διαχωρισμός των διαλέκτων –εν τω συνόλω ή ενός μέρους αυτών– που μιλούσαν τα φύλα που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο έγινε πριν ή μετά την είσοδό τους σε αυτόν. Το βασικό αυτό ερώτημα θα μπορούσε να διατυπωθεί και ως εξής: υφίσταντο και τη 2η χιλιετία π.Χ. οι τέσσερις μεγάλες διαλεκτικές ομάδες της 1ης χιλιετίας π.Χ. (αττικοϊωνική, αρκαδοκυπριακή, δωρική και αιολική);

Σε ό,τι αφορά τις μετακινήσεις και τη διασπορά στον ελλαδικό χώρο των φύλων που ήταν οι φορείς των αρχαιοελληνικών διαλέκτων, η παλαιότερη κυρίαρχη άποψη έκανε λόγο για τρία διαφορετικά κύματα εισβολέων. Πρώτοι έκαναν την εμφάνισή τους οι Ίωνες, οι οποίοι περιορίστηκαν προϊόντος του χρόνου εντός των ορίων της Αττικής, καθώς εκτοπίστηκαν από τους Αχαιούς – αυτοί χωρίστηκαν αργότερα σε νότιους (Αρκάδες και Κύπριοι) και βόρειους (Αιολείς). Τελευταίοι εισήλθαν στον ελλαδικό χώρο οι Δωριείς πραγματοποιώντας την περίφημη Κάθοδό τους, την «επιστροφή των Ηρακλειδών» όπως καταγράφηκε στην αρχαία ελληνική γραμματεία.

Η παραδοσιακή αυτή θεωρία τέθηκε υπό αμφισβήτηση από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1950 και μετά, όταν υποστηρίχθηκε πως η αττικοϊωνική και η αρκαδοκυπριακή διαλεκτική ομάδα δεν ήταν διαχωρισμένες κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. και πως οι μεταξύ τους παρατηρούμενες διαφορές είναι σαφώς νεότερες. Στην πραγματικότητα, η διαλεκτική διάκριση που υπήρχε στην υπό εξέταση περίοδο ήταν αυτή ανάμεσα σε μια νότια και σε μια βόρεια ελληνική ομάδα. Η πρώτη εξ αυτών διαχωρίστηκε μετέπειτα στην αττικοϊωνική και στην αρκαδοκυπριακή διαλεκτική ομάδα, ενώ από τη δεύτερη δημιουργήθηκαν πιθανώς στη συνέχεια μια βορειοδυτική και μια βορειοανατολική ελληνική ομάδα.

Μια άλλη σημαντική παράμετρος στην προσπάθεια των μελετητών να αποκαταστήσουν τη γλωσσική φυσιογνωμία του ελλαδικού χώρου κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. είναι η μυκηναϊκή γλώσσα, δηλαδή τα κείμενα σε Γραμμική Β γραφή (θυμίζουμε ότι η προαλφαβητική αυτή γραφή, που χρησιμοποιήθηκε στα μυκηναϊκά ανάκτορα της ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά και στην Κρήτη, αποδίδει μια αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας και ως εκ τούτου τα κείμενα σε Γραμμική Β συνιστούν τα πρώτα γνωστά ελληνικά κείμενα). Το καίριο ερώτημα που γεννάται εν προκειμένω είναι το εάν η μυκηναϊκή έχει όντως γλωσσικό απόγονο, δηλαδή εάν σχετίζεται με συγκεκριμένη διάλεκτο ή διαλεκτική οικογένεια της 1ης χιλιετίας π.Χ.

Όπως ίσως θα ανέμενε κανείς, οι προσεγγίσεις τού εν λόγω ζητήματος είναι πολλές και διαφορετικές, έχουν δε ως μόνο κοινό γνώρισμα την παραδοχή πως η μυκηναϊκή δεν έχει σχέση με τις δωρικές διαλέκτους. Έτσι, αρκετοί μελετητές διατύπωσαν την άποψη ότι η μυκηναϊκή συνδέεται στενά είτε με την αρκαδοκυπριακή διαλεκτική ομάδα είτε με την προαναφερθείσα νότια ελληνική διαλεκτική ομάδα. Άλλοι πάλι ισχυρίστηκαν ότι η μυκηναϊκή είναι αιολικής καταγωγής ή ότι δημιουργήθηκε από μια πρωτοαιολική διάλεκτο επί τη βάσει ενός πρωτοϊωνικού υποστρώματος. Τέλος, υπάρχουν και εκείνοι οι μελετητές που θεωρούν ότι η μυκηναϊκή δεν έχει τωόντι γλωσσικό απόγονο, καθώς ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελλείπουν από τις μεταγενέστερες αρχαιοελληνικές διαλέκτους.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, οι ελληνικές διάλεκτοι κατά τους Κλασικούς Χρόνους.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι (Μέρος Β’)