Γιατί 50 χρόνια μετά, ο Guy Debord εξακολουθεί να είναι ακριβής;

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Γάλλος θεωρητικός, μαρξιστής, Guy Debord (Γκυ Ντεμπόρ) έγραψε το δοκίμιο «Η κοινωνία του θεάματος» μέσα σε μια επικείμενη εποχή μαζικής κατανάλωσης που τελικά θα κυριαρχούσε στη σύγχρονη κοινωνία. Ο Ντεμπόρ ασκεί κριτική και αντιμετωπίζει τον καταναλωτικό φετιχισμό που είχε καταλάβει τις μάζες και τις αδιάκοπες προσπάθειες του καπιταλισμού να εμπορευματοποιήσει τον πολιτισμό. Το 1974, κυκλοφόρησε μια συνοδευτική ταινία με ένα κολάζ διαφημίσεων, ειδησεογραφικών ταινιών και ταινιών μεγάλου μήκους τοποθετώντας τον εαυτό του να διαβάζει αποσπάσματα από το κείμενό του και εσκεμμένα να παραποιεί σημαίνοντες μαρξιστές στοχαστές.

Πάνω από 50 χρόνια αργότερα, και 28 χρόνια από τον θάνατό του, η καλλιτέχνιδα Roxy Farhat και ο σκηνοθέτης Göran Hugo Olsson προσάρμοσαν το κείμενο για να συζητήσουν την κοινωνία που περιέγραψε με ακρίβεια ο Debord σε μια νέα ομώνυμη ταινία.

Η Farhat υποδύεται έναν οικοδεσπότη που διευθύνει συζητήσεις με μελετητές για να ξεδιπλώσει τις θέσεις του Debord όπως αυτές εφαρμόζονται στον δυστοπικό εφιάλτη της υπερψηφιακής εποχής μας. Διαφημίσεις, ειδησεογραφικό υλικό και απεικονίσεις του ανούσιου κυβερνοχώρου διαπλέκονται μεταξύ των συζητήσεων.

Δείτε το βίντεο της κινηματογραφικής διασκευής «Η Κοινωνία του Θεάματος»

Μια ιδιαίτερη σημείωση έρχεται από τη μελετήτρια Frida Beckman, καθώς περιγράφει πώς η Καταστασιακή Διεθνής, μια αριστερή πρωτοποριακή ομάδα που ιδρύθηκε από τον Debord, θα έβρισκε βαθιά προβληματική την εμπορευματοποίηση των επαναστατικών συνθημάτων

Η τεχνητότητα της κοινωνίας μας

Υπάρχει μια ειλικρινής ποιότητα σε όλη την ταινία που ασκεί άμεση κριτική στην τεχνητότητα της κοινωνίας μας. Μεγάλο μέρος αυτής της κριτικής έχει να κάνει με την εμπορευματοποίηση των εικόνων από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και με το πώς αυτές οι εικόνες έχουν καθοδηγήσει ένα μεγάλο μέρος της κατασκευής της κοινωνίας μας. Στην ταινία, η σκηνοθέτις Jyoti Mistry λέει ότι οι εικόνες δεν υπαγορεύουν την κοσμοθεωρία της, αλλά πολλά από αυτά που γνωρίζει προέρχονται από τον κορεσμό των μέσων ενημέρωσης στον οποίο έχει εκτεθεί σε όλη της τη ζωή.

Η Mistry δηλώνει: «Η συμβατική σχέση όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τη φυλή, την τάξη, την πρόσβαση, τη σεξουαλικότητα- όλα αυτά στην πραγματικότητα μας έχουν δοθεί μέσω ενός συνόλου διαμεσολαβημένων εικόνων».

Οι διαδηλώσεις του Μάη του ’68 στη Γαλλία είχαν ως στόχο την ανατροπή της άρχουσας τάξης και τον τερματισμό της καταπίεσης του λαού. Αλλά μισό αιώνα αργότερα, οι ανισότητες έχουν γίνει ακόμα πιο έντονες. Μια ιδιαίτερη σημείωση έρχεται από τη μελετήτρια Frida Beckman, καθώς περιγράφει πώς η Καταστασιακή Διεθνής, μια αριστερή πρωτοποριακή ομάδα που ιδρύθηκε από τον Debord, θα έβρισκε βαθιά προβληματική την εμπορευματοποίηση των επαναστατικών συνθημάτων. Σκεφτείτε πόσο πανταχού παρόν έχει γίνει το πρόσωπο του Τσε Γκεβάρα στα ρούχα και την ποπ αρτ, καθώς απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τις επαναστατικές του προθέσεις.

«Το θέαμα δεν είναι ένα σύνολο εικόνων αλλά οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που διαμεσολαβούνται από τις εικόνες. Αυτό είναι το Instagram – αλλά η “Κοινωνία του Θεάματος” είναι κάτι πολύ περισσότερο»

«Απελευθερωθείτε από τον εαυτό σας»

Το δυναμικό 90λεπτο έργο των Farhat και Olsson είναι βαθιά προσωπικό για τον εαυτό, χωρίς ποτέ να απευθύνεται στο άτομο. «Η ταινία “Κοινωνία του Θεάματος” (2023) μας υπενθυμίζει ότι αν θέλουμε να συμμετάσχουμε στην επανάσταση, πρέπει πρώτα να κοιτάξουμε μέσα στον εαυτό μας» γράφει το hyperallergic.com.

Στην αρχή της ταινίας, η Farhat λέει στους θεατές ότι ανά πάσα στιγμή μπορούν να «απελευθερωθούν από τον εαυτό τους», πιθανότατα μια αιχμή για το πώς οι θεατές ταινιών συχνά ακροβατούν μεταξύ διαφόρων περισπασμών εκτός της ταινίας.

«Η σημερινή αφθονία της αδικίας διαδραματίζεται μέσα από διάφορους φακούς (π.χ. κοινωνική αδικία, φυλετικές διακρίσεις, θρησκευτικές διώξεις και πολιτισμική γενοκτονία). Ωστόσο, οι Debord, Farhat, Olsson και οι συνοδευτικοί μελετητές με τους οποίους συνεργάζονται υποστηρίζουν ότι η προσδοκία για μια πολιτιστική επανάσταση είναι δυνατή όταν «το άτομο παύει να είναι άτομο»» συνεχίζει το άρθρο στο hyperallergic.com.

Δείτε το τρέιλερ της «Κοινωνίας του Θεάματος» του 1974

Με τα μάτια στραμμένα στο Guy Debord

Πέρα από την ταινία η επανέκδοση της βιογραφίας του Γερμανού φιλοσόφου Anselm Jappe δίνει νέα πνοή στον σημαίνοντα πρώην ηγέτη της Καταστασιακής Διεθνούς.

«Αν ο Guy Debord αναδυόταν από τον τάφο του και έβλεπε έναν κόσμο που καταναλώνεται από το διαδίκτυο, θα πίστευε, όπως έκανε πάντα, ότι είχε τον πετύχει το καρφί στο κεφάλι» γράφει ένα σχετικό άρθρο του elpais.com. και συνεχίζει:

«Το θέαμα δεν είναι ένα σύνολο εικόνων αλλά οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που διαμεσολαβούνται από τις εικόνες. Αυτό είναι το Instagram – αλλά η “Κοινωνία του Θεάματος” είναι κάτι πολύ περισσότερο».

Ο αδυσώπητος κριτικός της «Κοινωνίας του Θεάματος» (1967) και μαχητικός ηγέτης της Καταστασιακής Διεθνούς (που ιδρύθηκε το 1957) περιέγραψε μια κοινωνία που δεν είχε ιδέα ή προσδοκία για κάτι παρόμοιο με το διαδίκτυο. Αλλά η κοινωνία στην οποία ζούσε δεν ήταν σίγουρα απαλλαγμένη από τη διαφήμιση, τον καταναλωτισμό και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο Debord περιέγραψε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι ζούσαν αποσυνδεδεμένοι από τη ζωή τους, απλοί θεατές και όχι ενεργοί συμμετέχοντες σε έναν εμπορευματοποιημένο κόσμο. Ήταν μια ζωή που στερούνταν αυθεντικότητας και έπρεπε να αμφισβητηθεί.

Η καταστασιακή θεωρία αποτέλεσε μια προσπάθεια σύνθεσης του ελευθεριακού μαρξισμού και των πρωτοποριακών καλλιτεχνικών κινημάτων των αρχών του 20ού αιώνα, ιδιαίτερα του Νταντά και του Σουρεαλισμού

Προσέλκυσε περισσότερο την προσοχή της αστυνομίας παρά των ακαδημαϊκών

Το «Guy Debord», η κανονική βιογραφία του Anselm Jappe για το έργο και την κληρονομιά του Γάλλου φιλοσόφου, επανεκδόθηκε πρόσφατα στα ισπανικά από τις εκδόσεις Pepitas de Calabaza. Ο Debord, ο οποίος κατά τη διάρκεια της ζωής του προσέλκυσε περισσότερο την προσοχή της αστυνομίας παρά των ακαδημαϊκών, ήταν μια λαμπρή και ριζοσπαστική προσωπικότητα που αυτοκτόνησε το 1994. Έκτοτε, η κληρονομιά του έχει αποδυναμωθεί, ακόμη και ευτελιστεί, από ορισμένες συγκρίσεις με τα κοινωνικά δίκτυα. Σύμφωνα με τον Jappe, αυτός είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την απαξίωση του Debord.

Ο Jappe υποστηρίζει ότι η «Κοινωνία του Θεάματος» έχει γίνει ένας μοντέρνος όρος, ο οποίος χρησιμοποιείται συχνά χωρίς πραγματική κατανόηση της προέλευσης και του νοήματός του. Το «θέαμα» περιλαμβάνει κάτι περισσότερο από τη δύναμη των μέσων μαζικής ενημέρωσης, την πανταχού παρουσία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή τον εντυπωσιασμό των talk show. Πρόκειται για μια ευρύτερη έννοια που αναφέρεται στους ανθρώπους που παρατηρούν παθητικά άλλους οι οποίοι λαμβάνουν αποφάσεις που επηρεάζουν τη δική τους ζωή. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο στον καταναλωτισμό, όπου τα υλικά αγαθά αντικαθιστούν τις πραγματικές εμπειρίες, αλλά και στην πολιτική, τη θρησκεία και την τέχνη, όπου η αναπαράσταση αντικαθιστά μια βιωμένη πραγματικότητα.

Η Καταστασιακή Διεθνής

Η καταστασιακή θεωρία αποτέλεσε μια προσπάθεια σύνθεσης του ελευθεριακού μαρξισμού και των πρωτοποριακών καλλιτεχνικών κινημάτων των αρχών του 20ού αιώνα, ιδιαίτερα του Νταντά και του Σουρεαλισμού, σε μια σύγχρονη και ολοκληρωμένη κριτική του προηγμένου καπιταλισμού των μέσων του 20ού αιώνα. Ως εκ τούτου, οι κοινωνικοί επαναστάτες της Καταστασιακής Διεθνούς εκτιμούσαν την παιγνιώδη διάθεση, το χιούμορ, την καλλιτεχνική ερμηνεία, την αστική ζωή, τον ελεύθερο χρόνο, την απόρριψη της υπερβολικής εργασίας και την επιθυμία η τέχνη να είναι άψογα συνυφασμένη με την καθημερινή ύπαρξη.

Στην πραγματικότητα, πολλά από τα μέλη της προέρχονταν από τον κόσμο της τέχνης και του πολιτισμού – Asgern Jorn, Constant Nieuwenhuys, Giuseppe Pinot-Gallizio, Michelle Bernstein και Raoul Vaneigem. Ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό δοκίμιο του καταστασιακού ήθους είναι το βιβλίο του Ραούλ Βανεγκέμ «Η επανάσταση της καθημερινής ζωής». Όπως υποδηλώνει ο τίτλος, οι Καταστασιακοί αποδέχθηκαν την αποστολή του Μαρξ να μεταμορφώσει τον κόσμο και τη συνδύασαν με την αποστολή του Ρεμπώ να μεταμορφώσει τη ζωή.

Ο πρωτοπόρος του πανκ Malcolm McLaren, μάνατζερ των Sex Pistols και έρωτας της σχεδιάστριας μόδας Vivienne Westwood, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, επηρεάστηκε σαφώς από τις καταστασιακές ιδέες

Οι άνθρωποι είχαν απομονωθεί και αποσυνδεθεί

Η Βρετανίδα φιλόσοφος, Sadie Plant, έγραψε την πρώτη μεγάλη μελέτη της Καταστασιακής Διεθνούς – «The Most Radical Gesture: The Situationist International in a Postmodern Age» (Routledge, 1992). Υποστήριξε ότι οι Καταστασιακοί πίστευαν ότι η αλλοτρίωση είχε διαπεράσει κάθε πτυχή της ζωής: Οι άνθρωποι είχαν απομονωθεί και αποσυνδεθεί, όχι μόνο όσον αφορά τα πράγματα που κατασκευάζουν και χρησιμοποιούν, αλλά και σε σχέση με τις εμπειρίες, τα συναισθήματα, τη δημιουργικότητα και τις επιθυμίες τους.

«Είναι ενδιαφέρον ότι όλα αυτά συνέβησαν κατά τη διάρκεια μιας περιόδου ευημερίας του καπιταλισμού – της κυριαρχίας της σοσιαλδημοκρατίας και της εγκαθίδρυσης του ευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας. Η οικονομική ανάπτυξη ήταν σταθερή και οι κοινωνικές ανισότητες μειώθηκαν αισθητά. Ωστόσο, οι Καταστασιακοί παραμένουν αδιάφοροι από τα φαινομενικά επιτεύγματα του συστήματος» συνεχίζει το άρθρο της elpais.com.

«Όλοι γνωρίζουν ότι η θέρμανση με φυσικό αέριο δεν σε κάνει να νιώθεις πιο οικεία, τα αρώματα δεν φέρνουν αιώνια ευτυχία και οι διακοπές δεν κάνουν τα όνειρα κανενός πραγματικότητα» γράφει η Plant.

Ο καταστασιακός προσανατολισμός στόχευε στην «κατασκευή καταστάσεων» – στιγμές δημιουργικής απελευθέρωσης στην καθημερινή ζωή. Τεχνικές όπως η ψυχογεωγραφική περιπλάνηση (περιπλάνηση στην πόλη για την παρατήρηση των επιπτώσεών της) και το détournement (μεταβολή των υφιστάμενων πολιτιστικών στοιχείων) ήταν χαρακτηριστικές του κινήματος. Οι τεχνικές αυτές αμφισβητούσαν και υπονόμευαν την κυρίαρχη κουλτούρα, μια στρατηγική που παρατηρείται σήμερα στις επιθετικές πολιτικές συζητήσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και στα μιμίδια.

Η ανάγκη για φαντασία στην εξουσία πέρασε στη διαφήμιση

Όταν ο Debord δημοσίευσε την «Κοινωνία του Θεάματος» το 1967, θέλησε να προσφέρει (με ένα κάπως κρυπτικό και συναισθηματικό ύφος) ένα καταστασιακό θεωρητικό σώμα για τα «προβλήματα» που θα ακολουθούσαν. Αυτά τα προβλήματα ήρθαν ένα χρόνο αργότερα με τη μορφή των ταραχών στο Παρίσι, όταν η καταστασιακή ιδεολογία ξεχύθηκε και διαπέρασε πολλά από τα πιο γνωστά επαναστατικά συνθήματα της εποχής.

Η ανάλυση της αλλοτρίωσης και της επιρροής της στην κοινωνία (συμπεριλαμβανομένης της αντικουλτούρας, του ιταλικού αυτονομισμού και του πανκ) εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική άσκηση. Ο πρωτοπόρος του πανκ Malcolm McLaren, μάνατζερ των Sex Pistols και έρωτας της σχεδιάστριας μόδας Vivienne Westwood, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, επηρεάστηκε σαφώς από τις καταστασιακές ιδέες.

Ο Debord προσέλκυσε επίσης το ενδιαφέρον συγγραφέων με διαφορετικό ιδεολογικό υπόβαθρο. Για παράδειγμα, ο βραβευμένος με Νόμπελ, Mario Vargas Llosa, γνωστός για τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις του, εμπνεύστηκε από τις ιδέες του Debord στο δοκίμιό του «Ο πολιτισμός του θεάματος»

H ικανότητα του καπιταλισμού να απορροφά τη διαφωνία

Στη συνέχεια ήρθε μια ανατροπή – οι ιδέες της φαντασίας, της δημιουργικότητας και της αυτονομίας από τη δεκαετία του 1960 παραμορφώθηκαν από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Τώρα χρησιμοποιούνται στη διαφήμιση και στις εκκλήσεις για επιχειρηματική δημιουργικότητα και αναστάτωση. Η κριτική του συστήματος έγινε το ίδιο το σύστημα, αποκαλύπτοντας την ικανότητα του καπιταλισμού να απορροφά τη διαφωνία.

Ο Debord προσέλκυσε επίσης το ενδιαφέρον συγγραφέων με διαφορετικό ιδεολογικό υπόβαθρο. Για παράδειγμα, ο βραβευμένος με Νόμπελ, Mario Vargas Llosa, γνωστός για τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις του, εμπνεύστηκε από τις ιδέες του Debord στο δοκίμιό του «Ο πολιτισμός του θεάματος». Ο Vargas Llosa αναγνώρισε τη σύγκλιση των σκέψεών τους, ιδίως όσον αφορά την ιδέα ότι η αντικατάσταση των γνήσιων εμπειριών με απλές αναπαραστάσεις έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια της ανθρώπινης ουσίας.

Ο μύθος του Debord

Ο Guy Debord, ένας μικροκαμωμένος άνθρωπος που φορούσε γυαλιά, έγινε μια θρυλική φιγούρα αφιερώνοντας με πάθος και αταλάντευτα τη ζωή του στην επανάσταση. Διέγραψε άφοβα μέλη από την Καταστασιακή Διεθνή και αγκάλιασε τη φήμη του αδιαμαρτύρητου πότη. «Ούτε εγώ ούτε οι άνθρωποι που πίνουν μαζί μου αισθάνθηκαν ποτέ ντροπή για τις υπερβολές μας» έγραψε.

«Δεν έκανε ποτέ δημόσιες εμφανίσεις, δεν είχε επίσημες θέσεις και ήταν δύσκολο να τον προσεγγίσει κανείς. Εκφραζόταν μέσω των δικών του μέσων, όπως τα βιβλία του και το περιοδικό Καταστασιακή Διεθνής. Αγωνίστηκε κατά του «θεάματος» χωρίς επιδεικτικότητα»» λέει ο Jappe.

Ο Debord κατήγγειλε τον εμπορικό χαρακτήρα της κοινωνίας που εμπόδιζε την πρόσβαση στην «πραγματική ζωή» και ισχυριζόταν ότι ζούσε τη δική του ζωή ως περιπέτεια και ως έργο τέχνης. «Ο Debord ήταν καλός άνθρωπος, αλλά είχε ιδιοσυγκρασία και ισχυρή συνείδηση, γεγονός που τον έκανε δύσκολο για να συνεννοηθεί κανείς μαζί του. Ο μύθος του είναι μέρος της ρομαντικής παράδοσης της σύγχρονης τέχνης, που υφαίνεται προσεκτικά μέσα από τα γραπτά του, τις ασάφειες και την τελική αυτοκτονία του».

Λίγα χρόνια πριν πεθάνει, ο Debord έγραψε με τη συνήθη αυτοπεποίθησή του: «Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι οι θεωρίες μου θα αντέξουν πολύ περισσότερο από το τέλος του αιώνα. Ο λόγος είναι απλός – καταλαβαίνω τα πράγματα που συνθέτουν το θέαμα».

*Με στοιχεία από hyperallergic.com και elpais.com